s
Unia Europejska
Górale Kliszczaccy

Górale Kliszczaccy

Gwara, ciekawostki gwarowe w regionach

Gwara kliszczacka jest jedną z gwar pasa Pogórza zachodniego, ciągnącego się od Nowego Sącza po Chrzanów. Bardziej znane miejscowości tego regionu to: Jordanów, Naprawa, Lubień, Pcim, Tokarnia, Stróża, Skomielna Czarna, Bieńkówka, Budzów, Zembrzyce. W literaturze dialektologicznej Najlepiej opisana jest Więciórka, a to za sprawą dialektologa-autochtona profesora Mariana Kucały. Dzięki też jego pracom można śledzić dokonujące się zmiany językowe na tym terenie.

I. Cechy ogólne

     

1. Mazurzenie, np.: źymńocysko, pouůvecka, syrok’i (‘ziemniaczysko, połóweczka, szeroki’).

     

2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: guospodorz noz zaprośił, tag mo być (‘gospodarz nas zaprosił, tak ma być’).

 

3. Samogłoski pochylone.

  1. a pochylone, realizowane jako o lub å, np.: vozno nov’ina, dogodomy śe, zågõnek, suuχå (‘ważna nowina, dogadamy się, zagonek, słucha’). Ewolucja a pochylonego wyraźnie zmierza w kierunku zrównania się z o. M. Kucała w swoim Porównawczym słowniku trzech wsi małopolskich z roku 1957 pisał, iż w jego rodzinnej Więciórce wymowa a pochylonego jako dźwięku odrębnego wyraźnie przeważa nad wymową z o, natomiast dane współczesne wskazują na zrównanie się å z o nawet u najstarszych osób (w czasach powstawania Słownika mieli oni niecałe 20 lat!),
  2. o pochylone, realizowane jako ů, np.: uodrůpke, drůga, pouůvecka (‘odróbka = odrobina, droga, połóweczka’),
  3. e pochylone jako y (po spółgłosce twardej i miękkiej), np.: v’yće, pov’ydz, śp’yvauo śe, śyc, rzyka, χlyf, zb’yros (‘wiecie, powiedz, śpiewało się, siec, rzeka, chlew, zbierasz’).

4. Samogłoski nosowe.

Tradycyjna wymowa kliszczacka samogłosek nosowych różniła się zdecydowanie od wymowy w gwarch zarówno na południe od omawianego regionu, jak też na północ od niego. O różnicy tej decydował charakter rezonansu nosowego w pozycji przed zwartą oraz barwa kontynuantu stpl. nosówki krótkiej. Na południe rozciąga się pas przejściowy między gwarą podhalańską a babiogórską (zaliczany w etnografii do Babiogórców), gdzie występuje typ gymba, mondry. Jest to zatem wyraźne rozłożenie rezonsu, podobnie jak w polszczyźnie literackiej. Tak samo jest na północ od terenu kliszczackiego (od linii Myślenice – Sułkowice – Kalwaria Zebrzydowska - Wadowice), gdzie zaczyna się teren Krakowiaków zachodnich. Po południowo-zachodniej granicy natomiast jest jednonosówkowy teren Babiogórców. Na tym tle gwara kliszczacka przedstawia się następująco:

W zakresie rezonansu nosowego

4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)

    1. przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują realizacje z rezonansem synchronicznym, a więc typ ę, õT, np.: gęba, tędy, drõk, mõka (‘gęba, tędy, drąg, mąka’). To dawniejszy typ wymowy. Współcześnie szerzy się wymowa z rezonansem rozłożonym i samogłoską podwyższoną do y, a więc tym tyndy, gymba. Trzeba podkreślić że w starszym typie wymowy nosówki występowały nie tylko z przypadkach uzasadnionych etymologicznie, ale też pojawiały się jako przekształcenia pierwotnych grup eN, oN w samogłoski nosowe, np.: χaręda, klęcęńe, kõńec, kõmoda (‘arenda, klęczenie, koniec, komoda’)
    2. przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny, co w związku z pozycją przed zwartą wydaje się oczywiste, np. võsk’i, zvõźić, võsý (‘wąski, zwęzić, wąsy’)
    3. przed spółglośkami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje typu wziena, wzieni || buχnył, przepłynył (‘wzięła, wzięli || buchnął, przepłynął’)

4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).

  1. odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
  • ę w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: v’idzę tę babę, (‘widzę tę babę’ – [Kucała 1957: 19])
  • ę w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: tę p’yknõ krovę (‘tę piękną krowę’ – [Kucała 1957: 19])
  1. odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
  • õ w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: idõ, majõ, znajõ (‘idą, mają, znają’),
  • õ w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: starõ babę, nasõ kruovę (‘starą babę, naszą krowę’),
  • õm w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. z nasõm matkõm (‘z naszą matką’).

 

5. Protezy. W gwarze kliszczackiej utrzymują się wszystkie trzy protezy, a więc:

 

  1. labializacja, np.: uofca, uokuo, kuośil’i uov’es, fuosa (‘owca, okno, kosili owies, fosa’). Labializacja najmocniej utrzymuje się w nagłosie, gdzie labialne u jest równie mocne jak etymologiczne ł. Przy unikaniu labializacji dochodzi niekiedy do hiperpoprawności lub kontaminacji, np.: opata (< łopata), oktusa (< łoktusa); uOpatkov’ice (< Opatkowice),
  2. prejotacja, np.: Jagńyska, Jantek, jaze (‘Agnieszka, Antek, aże’)
  3. przydech, np.: χuzda, χaręda, χarm’ijå (‘uzda, arenda, armia’). Przydech, podobnie jak prejotacja, mają charakter leksykalny.

II. Cechy lokalne

 

Cechy fonetyczne

     

1. Występowanie tzw. wstawnego e: meter, v’ater (‘metr, wiatr’)

 

2. Utrzymanie bez zmian grup il, ił. Brak tu przesunięcia artykulacji do e lub y, charakterystycznego m.in. dla sąsiedniej gwary zagórzańskiej, np.: χyćiłek śe naprav’ać kuosyki, m’iuujom śe, uobocyl’i, χuodźil’i, uozv’idńiuo śe, śf’yćiu m’eśõcek (‘chwyciłem się = zacząłem naprawiać koszyki, miłują się, obaczyli, chodzili, rozwidniło się, świecił miesiączek’). Obniżenie artykulacji i w tej pozycji zdarza sporadycznie.

 

3. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje we wszystkich pozycjach, tzn.:

  1. w wygłosie rdzeni, np.: grok, cybuk, strak (‘groch, cybuch, strach’), w partykule niek: ńeg bedźe.
  2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
  • w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: puo ńesporak, puo sklepak, na sõnkak (‘po nieszporach, po sklepach, na sankach’),
  • w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: z nasyk skuodek, duo ńik śe napχauo (‘z naszych składek, do nich się napchało’),
  • w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: ruob’iuek, ućygek (‘robiłem, uciekłem’)
  • w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: ruobiłbyk (‘robiłbym’).

χ występuje też w miejscu k w grupach spółgłoskowych, np.: kćeć, skńe, kšest, kšćiny (‘chcieć, schnie, chrzest, chrzciny’). Zjawisko to ma charakter leksykalny.

4. Brak przedniojęzyko-zębowego ł. Nie notował go już M. Kucały w swoim Słowniku ponad 60 lat temu. W jego miejscu występuje u niezgłoskotwórcze, jak we współczesnej polszczyźnie, np. uopata, guova || gova, vuosy (‘łopata, głowa, włosy’).

 

5. Utrzymywanie się u najstarszych osób samogłoski i po dawnym r frykatywnym (wymawianym współcześnie jako ž (|| š), np.: przidźes, prziśl’i, vyrzink’i (‘dawny obrzęd wyrzynania, tj. ścinania sierpem ostatnich źdźbeł zboża’), wyrzinać (‘przyjdziesz, przyszli, wyrzynki, wyrzynać’).

 

6. Uproszczenia grup spółgłoskowych trz, strz, drz do č, šč, dž, np.: ča, česceć, ščeχa, dževo (‘trza, trzeszczeć, strzecha, drzewo’).

 

7. Występowanie grupy źr w miejsce literackiej grupy jrz, np.: źreć, źrały, źraduo, źradeuko (‘dojrzewać, dojrzały, lustro, lusterko’).

 

8. Przejście wygłosowej grupy -ej w przysłówkach i przymiotnikach w -y || -i, np.: po tamty strõńe, ty stary bab’e (‘po tamtej stronie, tej starej babie).

 

9. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: pore m’eteu brzezowyk, odńesua (‘parę mioteł brzozowych, odniosła’).

 

10. Brak tylnojęzykowego ŋ w pozycji przed k, g, np.: sp’inka, monka, śõnka (‘spinka, monka, sionka’).

 

11. Przejście -ń- przed spółgłoskami szczelinowymi oraz w pozycji wygłosowej w unosowioną jotę, np.: paj,sk’i, kõj,sk’i; kõj, lyj, (‘pański, koński; koń, leń’).

 

12. Redukcja spółgłoski ł po spółgłoskach, np.: puk, sup, gupi, uomůćić (‘pług, słup, głupi, ommłócić’).

 

13. Utrzymywanie się archaizmu podhalańskiego; np.: v nocý, suysýs – obok wymowy bez tej cechy: zagroj m’i muzycko, zacynom m’arkovać (‘w nocy, słyszysz – zagraj mi muzyczko, zaczynam miarkować’). Więciórka jest najbardziej na północ wysuniętą miejscowością z archaizmem podhalańskim [Małecki 1928, Kucała 1957]. Współczesne badania wskazują, że ta cecha w gwarze kliszczackiej (oczywiście na terenie jej pierwotnego występowania) występuje w ok. 25% realizacji.

 

14. Odnotowane przez M. Kucałę resztki dźwięcznego v po społgłoskach bezdźwięcznych, np. śv’ińa kv’icy (‘świnia kwiczy’). Współcześnie brak takiej wymowy.

Cechy morfologiczne

 

1. Występowanie końcówki -ek w 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np. ruob’iuek, ućygek (‘robiłem, uciekłem’).

 

2. Końcówka -k w 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np. ruobiłbyk (‘robiłbym’).

 

3. Występowanie analitycznych form czasownika być: jo jes, sõmy || my sõ, jå byů, my byl’i (‘jestem, jesteśmy, byłem, był’iśmy).

 

4. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych i męskożywotnych, np.: tatov’i, kotov’i (‘tacie, kotu’). W I połowie XX w. w Więciórce używana była przez najstarsze osoby końcówka -ov’u, będąca kontaminacją celownikowych końcówek -ov’i i -u.

 

5. Szerszy zakres występowania końcówki -a w D. l. poj. rzeczowników męskonieżywotnych niż to ma miejsce w polszczyźnie liteckiej, np. z lasa, dysca (‘z lasu, deszczu’).

 

6. Występowanie imiesłowu przysłówkowego współczesnego z morfemem -yncy, np. idyncy, grajyncy, śedzyncy (‘idąc, grając, siedząc’).

 

7. Końcówka || -o w M. l. mn. rzeczowników zbiorowych, np. advokaćå, kśęzo (‘adwokaci, księża’).

8. Odróżnianie rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego, np. ludźe byl’i – koty były (‘ludzie byli – koty były’).

 

9. Końcówka -‘e w D. l. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku na -a , np. uod grańice, ze źęm’e, duo sukńe (‘od granicy, z ziemi, do sukni).

 

10. Odróżnianie D. i C. l. poj. w odmianie przymiotnikowej rodzaju żeńskiego, np.: te stary baby – ty stary bab’e. Podobny stan występuje w gwarze Sidziny – przejściowej między gwarą podhalańską i babiogórską. Analogicznie jest na Orawie, z tym że bez redukcji wygłosowej joty.

 

11. Oboczna postać przedrostka no- || noj- tworzącego stopień najwyższy przymiotnikach i przysłówków, np.: nådroksý, nåstarsý, nålep’i; noleksy (‘najdroższy, najstarszy, najlepiej’). Wariant noj- jest wyraźnie nowszy.

 

12. Morfem -śi || -śik w zaimkach nieokreślonych i przysłówkach, np.: ktuośi || ktuośik, jak’iśi || jak’iśik, k’eśi || k’eśik (‘ktoś, jakiś, kiedyś’).

 

13. Wyrównanie tematów czasownikowych w czasie teraźniejszym z tematem r || rz do postaci z tematem twardym, np.: b’eres, p’eres (‘bierzesz, pierzesz’). Zjawisko to ma charakter leksykalny.

14. Morfem uoz- w miejsce literackiego roz-, np.: uozv’idńiuo śe, uozbuχany, uozloć śe, uozkracovać śe (‘rozwidniło się, rozbuchany, rozlać się, rozkraczać się’).

 

15. Występowanie tzw. pluralis maiestaticus, tzn. form liczby mnogiej przy zwracaniu się do osób starszych, np. naśi dźadek uoral’i (‘nasz dziadek orał’).

 

16. Czasownikowy morfem -ować w miejsce literackiego -ywać || -iwać, np. puokazovać, uozgadovać, zapalovać (‘pokazywać, rozgadywać, zapalać’).

 

17. Morfem -on tworzący nazwy mieszkańców miejscowości (w miejsce -anin), np.: krakov’on, tokarzon, myśleńicon. To cecha właściwa również innym gwarom Małopolski południowej, m.in. sąsiedniej gwarze zagórzańskiej.

 

18. Morfem -in tworzący przymiotniki dzierżawcze, w tym również żeńskich form odmężowskich, np.: bapcyna χaupa, Jaśkul’ina, Jańyl’ina.

 

19. Zachowanie dawnego przyimka i przedrostaka s, np.: srucać, ślećeć, ś nim, śloz (‘zrzucać, zlecieć, z nim, zlazł’).

 

 

Słownictwo kliszczackie (z Więciórki) zawiera praca Mariana Kucały Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.

 

Prof. dr hab. Józef Kąś