Zasięg omawianej gwary ogranicza się do 3 miejscowości: Ochotnicy Górnej, Ochotnicy Dolnej oraz Tylmanowej. Jest to jednak teren rozległy, z przysiółkami ciągnącymi się na kilka kilometrów. Z punktu widzenia językowego jest to teren bardzo interesujący i ważny, a to z powodu rozwoju samogłosek nosowych. Notuje się tu realizacje nawiązujące do średniowiecznego stanu języka polskiego. W zakresie wymowy odpowiednika literackiego ę jest to tzw. wymowa „szeroka”, to znaczy, że barwa tego odpowiednika zbliżona jest do samogłoski a. Wymowa taka spotykana jest współcześnie częściej w Ochotnicy Górnej, a w ujęciu socjalnym - w pokoleniu najstarszym. Drugą ważną cechą językową jest ewolucja samogłosek nosowych. U osób coraz to młodszych ewolucja zmierza wyraźnie w kierunku tzw. gwary jednonosówkowej, tj. takiej, w której odpowiedniki obu samogłosek literackich mają barwę o. W pokoleniu najmłodszym w Ochotnicy Dolnej oraz w Tylmanowej wymowa taka zdecydowanie przeważa. W zakresie ewolucji nosówek gwara Górali Ochotnickich (i nie tylko) jest fenomenem w skali ogólnopolskiej. Nie obserwuje się typowego zjawiska zbliżania się do wymowy ogólnopolskiej, ale upowszechnianie się wymowy znanej w gwarach sąsiednich, i to wymowy rażąco innej niż w języku ogólnym!
Z punktu widzenia językowo-geograficznego gwarę ochotnicką można określić jako pograniczną względem gwary podhalańskiej z jednej strony i gwary zagórzańskiej - z drugiej.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: zmoncono byṷam, lycaͤńe, otpocyvać (‘zmęczona byłam, leczenie, odpoczywać’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: teråz ńe narzykom, po kf’iiluśi i̭uz i̭e ćep ṷe (‘teraz nie narzekam, po chwilusi już jest ciepłe’).
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako å lub o, np.: opov’adoṷ, tråva, påskuvać, zmågać śe, påsać, gårnek, nåwioncy (‘opowiadał, trawa, paskować - ‘ciąć słoninę na paski’, pasać, garnek, najwięcej)
- o pochylone, realizowane jako ů,np.: mův’e, drůga, do Oχotńice Gůrne, dal’i na vůz gnůi̭, poskrůdl’il’i, grůcka (‘mówię, droga, do Ochotnicy Górnej, dali na wóz gnój, poskródlili ‘pobronowali’, gródzka ‘mała przegroda w piwnicy’),
- e pochylone jako y (po spółgłosce twardej i miękkiej), np.: tys, po brzyskak, p’yc plack’i, χlyp, b’yda, vyśm’yval’i śe, z mlykom (‘też, po brzeżkach ‘pagórkach’, piec placki, bieda, wyśmiewali się, z mlekiem’).
4. Samogłoski nosowe.
Wymowa samogłosek nosowych jest jedną z najistotniejszych cech gwary ochotnickiej. Zarówno w zakresie barwy nosówek, jak i rezonansu nosowego notuje się wymowę kontynuowaną z okresu staropolskiego, tzn. tzw. wymowę „szeroką” (odpowiednik literackiego ę zbliżony jest barwą do a), jak też zachowanie rezonansu nosowego przed spółgłoskami szczelinowymi (w języku literackim wymowę taką oddaje ortografia). Jako wymowę nowszą trzeba uznać realizacje z nowością asynchroniczną, czyli wymowę grupy V+N, w której V oznacza dowolną samogłoskę ustną, zaś N - spółgłoskę nosową n, ń lub m.
W zakresie rezonansu nosowego
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)
- przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują realizacje z rezonansem synchronicznym, a więc typ ąͤT, ą̊T ||ǫT, np.: śe domąͤcyṷa, i̭ąͤcm’yń, rosćąͤte, ӡ́op’ąͤta, rąkam’i, v’ąͤcy, (‘się domęczyła, jęczmień, rozcięte, dziopięta - ‘dziewczynki’). Nosowość ma różną siłę - od mocnej do osłabionej. W Tylmanowej cytowany wyżej wyraz dziopięta wymawiany bywa zupełnie bez rezonansu - ӡ́op’ata.
- Obok wymowy z rezonansem synchronicznym występuje też wymowa z rezonansem asynchronicznym, tj. wymowa z grupą V+N, np.: v’aηkse, do ӡ́ev’onte, montny (‘większe, do dziewiątej, mętny’).
- przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji nie dziwi występowanie rezonansu synchronicznego, np.: gąͤsty, vǫsy (‘gęsty, wąsy’). W Ochotnicy Dolnej u osób z pokolenia średniego i najstarszego przeważa typ kons, vonχW pokoleniu najmłodszym z kolei - typ voχ(węch), voze (węże), kos (kęs’), choć przykłady obov’osk’i, po ćosk’iγ operacyi̭aχ, scośće, pasṷak gośi (‘obowiązki, po ciężkich operacjach, szczęście, pasłam gęsi’) notowałem u kobiet z najstarszej grupy wiekowej.
- przed spółgloskami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje typu vźȯn (‘wziął’).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych):
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- o || -ym w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, np.: pudo, i̭å mův’o, ido, ruob’o, śeӡo, guotui̭o (‘pójdę, ja mówię, idę, robię, siedzę, gotuję’); idym, guotuiym, χuoruiym (‘idę, gotuję, choruję’). Pierwszy wariant końcówki charakterystyczny jest dla mowy osób z najmłodszego pokolenia, natomiast drugi, rzadszy - dla osób starszych (przykłady notowane w OD),
- ąͤ|| -a || -o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: (OG): ve vuoi̭nąͤ(‘we wojnę’); zakćaṷo mu śe, zeby śůdmȯm klasa kůi̭cyṷ(‘zachciało mu się, żeby siódmą klasę kończył’); (OD): uoglȯndåm kartko, viӡo babo, χaṷpo, Ǻńelo (‘oglądam kartkę, widzę babę, chałupę, Anielę’),
- om w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w M. l. poj. na å, np.: χistoryjom ucyl’i (‘historię uczyli’),
- o w B. l. poj. rodzaju nijakiego, np.: kupiṷak ćelo (‘kupiłam cielę’).
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- ȯmw 3. os. l. mn. czasu teraźniejszego, np.: mṷoӡ'i χuoӡȯm puo lasak, uóne idȯm, baby guotui̭ȯm, ӡ'eći χuorui̭ȯm, χṷopy pii̭ȯm, ćotki ńiӡ ńe ieӡȯm (‘młodzi chodzą po lasach, one idą, baby gotują, dzieci chorują, chłopy piją, ciotki nic nie jedzą’).Zjawisko to jest powszechne i konsekwentne u wszystkich mieszkańców,
- ȯmw B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na starodåvnȯm modąͤ, śůdmȯm klasa kůi̭cyṷ(‘na starodawną modę, siódmą klasę kończył’),
- ȯm w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: pšed vojnȯms kaźӡʹućkȯmbabȯm, puosed za muoi̭ȯmbapkȯm (‘przed wojną, z kaździutką babą, poszedł za moją babką’).
W obu wskazanych przypadkach właściwość gwarowa występuje regularnie i konsekwentnie u wszystkich mieszkańców regionu.
Grupy aN, eN (odpowiedniki połączeń samogłosek a, e ze spółgłoskami nosowymi):
- grupa aN: raͤno, båńka, låmpa, kåmioń, bal’ii̭å pråńå (‘rano, bańka, lampa, kamień, balia prania’),
- grupa eN: i̭edan ӡʹai̭||ӡʹėi̭, ton doktůr, na lycaͤńe, zapolońe, i̭eӡȯńå (‘jeden dzień, ten doktor, na leczenie, zapalenie, jedzenia’).
Upraszczając, można powiedzieć, że w najstarszej grupie wiekowej, a geograficznie - w Ochotnicy Górnej, częstszy jest typ aN (tan), zaś w w grupie najmłodszej, a geograficznie - w Ochotnicy Dolnej, dominuje typ oN (ton).
5. Protezy. Z protez najczęściej pojawia się labializacja, choć nie można tu mówić o konsekwencji tak wyrazowej, jak i pokoleniowej. Por.: puo vuoi̭ńe, gnuoi̭ąͤm (‘po wojnie, gnojem’). Pozostałe protezy, tj. prejotacja i przydech pojawiają się sporadycznie.
II. Cechy lokalne
Cechy fonetyczne
1. Występowanie tzw. wstawnego e: v’ater, liter, meter, kiluometer (‘wiatr, litr, metr, kilometr’).
2. Wymowa grupy ił, ył jako uṷ, np.: narob’uṷa, puos ṷa ṷag jȯm do kȯnta, buo buṷa ńegžecnå (‘narobiła; posłałam ją do kąta, bo była niegrzeczna’).
3. Przejście wygłosowego -χw -k. Zjawisko to nie występuje w wygłosie rdzeni. W tej pozycji pojawia się χ, z artykulacją pełną lub osłabioną, np.: straχ, duχ, daχ; loχ(‘strach, duch, dach; loch’).
W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: puo plecak, jeźӡʹi puo ruobuotak, po dvuk rokak (‘po plecach, jeździ po robotach, po dwóch latach’),
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. l. mn. przymiotników, zaimków itd., np.: zielȯnyk, ve tšek (‘zielonych, we trzech’),
- w końcówce 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np.: buṷek, påsåṷek, cytaṷak, śp’yvaṷak (‘byłem, pasałem, czytałam, śpiewałam’),
- w końcówce 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np.: doṷbyk, kćaṷabyk (‘dałbym, chciałabym’).
4. Brak przedniojęzykowego ł. W miejscu ł występuje ṷ, tj. u niezgłoskotwórcze, np.: ṷadny, mṷody.
5. Brak archaizmu podhalańskiego.
6. Brak dawnego ř (r frykatywnego), w miejsce którego występuje ž lub š (w zależności od dźwięczności lub bezdźwięczności poprzedzającej spółgłoski). Chodzi tu o wymowę ž lub š, które zapisywane jest w ortografii ogólnopolskiej przez ż, a nie przez rz. Por.: bžeźina, pšed ńim (‘brzezina, przed nim’).
7. Utrzymywanie się u najstarszych osób samogłoski i po dawnym ř, np.: gžiby, pšisṷa, tši zab’eg’i (‘grzyby, przyszła, trzy zabiegi’). Jest to cecha występująca już rzadko.
8. Podwojenie s w wybranych formach: po lassak, po leśśe(‘po lasach, po lesie’).
9. Przejście wygłosowego ń w jotę unosowioną, np.: ӡʹai̭, śaͤi̭, og’yi̭, kam’yi̭, kůi̭ buṷ(dzień, sień, ogień, kamień, koń był’ - z braku stosownej czcionki nosowości w tych przykładach nie oznaczono).
10. Występowanie twardych spółgłosek tylnojęzykowych k, g przed końcówką -em w N. lp. rzeczowników, np. z mlykom, tṷuckom (‘z mlekiem, tłuczkiem’). Jest to cecha znana również z gwary podhalańskiej. Barwa samogłoski przed m jest oczywiście pochodną rozwoju grup eN w oN w związku z szerzeniem się wymowy jednosówkowej.
11. Przejście wygłosowej grupy -ej w przysłówkach i przymiotnikach w -y || -i || -e, np.: do stary baby, od nasy ćotk’i, z i̭edne m’isk’i, puźńi, gožy, tåńi, (‘do starej baby, od naszej ciotki, z jednej miski, później, gorzej, taniej’).
12. Wyraźne osłabienie lub zanik ṷmiędzy dwiema samogłoskami, np.: lezaa (‘leżała’).
13. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: zańesła, nav’ezṷo śe gnoi̭a (‘zaniosła, nawiozło się gnoju’).
14. Redukcja ć w wygłosowej grupie -ść, np. uokruopnå zṷoś, m’aṷak pšiź duo ńe (‘okropna złość, miałam przyjść do niej’).
15. Zachowanie dawniejszego z w rodzinie wyrazu dzwon, np.: zvonek, zvońić (‘dzwonnek, dzwonić’). Cecha dobrze zachowana we wszystkich grupach pokoleniowych.
Cechy morfologiczne
1. Końcówka -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np. duo studńe, s cebule, ze skšińe, puoi̭eχaṷak duo uOχuotńice (‘do studni, z cebuli, ze skrzyni, pojechałam do Ochotnicy’). W mowie osób z pokolenia najstarszego jest konsekwentna, natomiast w pokoleniu najmłodszym już rzadka.
2. Szerszy zakres występowania końcówki -a w D. l. poj. rzeczowników męskonieżywotnych niż to ma miejsce w polszczyźnie literackiej, np. gnoi̭a, dysca, z lassa (‘gnoju, deszczu, z lasu’).
3. Końcówka -ygo || -igo w D. l. poj. w odmianie przymiotnikowej, np.: tak’igo, drug’igo, suχygo (‘takiego, drugiego, suchego’).
4. Tworzenie imiesłowów biernych za pomocą morfemu -t- od czasowników zakończonych w temacie czasu przeszłego na historyczne a długie, np.: gžåty, låty, uozlåty (‘grzany, lany, rozlany’). To cecha właściwa zwłaszcza najstarszym osobom.
5. Przedrostek uoz- w miejsce literackiego roz-, np.: uozmiysać, uozpålić (‘rozmieszać, rozpalić’).
6. Czasownikowy morfem -uwać w miejsce literackiego -ywać || -iwać || -ovać, np. gotuvać, zagrabovać, zesypovać, dokazovać, vyskakovać (‘zagrabywać, zsypywać, dokazywać, wyskakiwać’).
7. Morfem zdrabniający -ućki, np.: malućki.
8. Przyimek przez w funkcji przyimka bez, np.: pšes kuolyi̭k’i (‘bez kolejki’).
Prof. dr hab. Józef Kąś
