Orawa to kraina geograficzno-historyczno-językowa. Zdecydowanie większa część Orawy leży na Słowacji i mówi się tam orawskimi gwarami słowackimi. W tym miejscu mówimy o północnej części tej krainy, zwanej też Górną Orawą. Tu mówi się polską gwarą orawską. Mówiąc dalej o Orawie, mamy na myśli właśnie Górną Orawę z gwarą polską, usytuowaną u podnóża Babiej Góry. Region ten przecięty jest współcześnie granicą państwową. Po polskiej stronie jest 14 miejscowości: Bukowina, Chyżne, Harkabuz, Jabłonka, Kiczory, Lipnica Mała, Lipnica Wielka, Orawka, Piekielnik, Podsarnie, Podszkle, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna. Z kolei po stronie słowackiej jest 11 miejscowości: Głodówka (słow. Hladovka), Herducka (słow. Oravská Lesná), Mutne (słow. Mútne), Nowoć (słow. Novoť), Pogóra (słow. Oravská Polhora), Rabcza (słow. Rabča), Rabczyce (słow. Rabčice), Sucha Góra (słow. Suchá Hora), Sihelne (słow. Sihelné), Wesołe (słow. Oravské Veselé), Zakamienny Klin (słow. Zåkamenné).
Granice językowe Orawy pokrywają się z dawnymi granicami Orawy jako krainy historycznej, wchodzącej w skład Królestwa Węgierskiego. Północne granice Orawy są jednocześnie wododziałem zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego.
Główną miejscowością polskiej Orawy jest Jabłonka. Znana jest też Zubrzyca Górna, a to z racji znajdującego się w tej wsi Orawskiego Parku Etnograficznego, otwartego w roku 1955. Najcenniejszym zabytkiem jest w nim dwór Moniaków z 1784, przekazany państwu przez ostatnich właścicieli.
O polskiej gwarze po stronie słowackiej trudno dziś mówić obiektywnie i precyzyjnie. Od lat 60-tych, kiedy gwarę tę opisali dokładnie M. Karaś i A. Zaręba, nie ponowiono systematycznych gruntownych badań dialektologicznych. Na podstawie przygodnych kontaktów z tamtejszymi mieszkańcami można jednak powiedzieć, że stan zachowania polskiej gwary jest tam wcale niezły, i to nawet wśród najmłodszego pokolenia.
Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: maśńicka, χrobocek (‘robaczek’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: uokrovadź řepe.
3. Samogłoski pochylone:
- a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, jednak bliższa o lub jako o. Jako dźwięk odrębny występuje ona znacznie częściej niż w sąsiedniej gwarze podhalańskie. Samogłoska o pochodząca z wcześniejszego å nie jest oczywiście labializowana, np. cós to padåće, křesnomatko!; tråva, putńa sie składå z bednårek; ńe kce vom śe ruobić?!
- o pochylone – ů – jako dźwięk pośredni między o i u, np.: ogrůt, svůj, růvny.
- e pochylone jako dźwięk równy samogłosce y, występujący zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np.: tys, śńyk, b’yda, ml’yko.
4. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)
-
- przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują grupy e+N i o+N, np. gymba, syndy, mondry, p’ontek, vyŋg’el,
- przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny i jest to jedyna pozycja jego występowania, np. võźyjsy (‘węższy’), gy,śynta,
- przed spółglośkami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje wźon, wźyna; stanůł, stanyła.
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od pozycji morfologicznej:
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- ym w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: syjym, lezym. Końcówkę tę traktuje się najczęściej jako rezultat wpływu gwar słowackich na przygraniczne gwary polskie. Podobnie w przypadku gwary podhalańskiej.
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a jasne, np.: matke, jałófke,
- o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a pochylone, np.: ido na mso śviynto,
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: vyźyrajo, gůńo, słyso. Cecha ta bardzo wyraźnie odróżnia gwarę orawską od podhalańskiej, w tórej w tej pozycji występuje końcówka -om.
- o w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na drugo strůne; na naso drůge, mo drugo babe,
- om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. z nasom starom bapkom; s tom drugom krovom było goři. W tym przypadku mamy do czynienia z faktem morfologicznym, a nie fonetycznym.
- e w B. l. poj. przymiotników dzierżawczych, mających a jasne w mianowniku lp., np. potargali babcyne smatke.
5. Protezy.
- labializacja, np.: uopuov’adać, uogryzek, duosuć, duoskakuovać. Rzadziej, zwłaszcza po stronie słowackiej, labializacja realizowana jest przez dwuwargowe w lub wręcz przez wargowo-zębowe v, np.: worać, voś (‘orać”, ‘oś’),
- przydech, np.: χamaryka (‘Ameryka), Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach,
- prejotacja, np.: japatyka, jagv’ynt, Jagńyska. Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.
Lokalne cechy fonetyczne
1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach:
W przeciwieństwie do gwary podhalańskiej – nie występuje w wygłosie rdzeni. Wygłosowe -χ w takich wyrazach, jak. np. dach, groch, duch jest bardzo osłabione, czego typowym rezultatem są realizacje typu da, gro, du.
W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: na skubarkak, w lasak, o veselak, puo zågůnak, duo syćk’yk nasyk důmůf,
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: tyk staryk śp’yvek, na tak’ik w’ynksyk sałasak juz mos dva kyrdle,
- w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: vlozek do autobusu, ńe nasełek tam ńikuoguo.
- w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: dy byk vej poseł, k’ebyk m’åł bůty; kuośůłbyk.
W partykule ńek.
Zjawisko wymiany ch na k występuje też w określonych wyrazach w grupach spógłoskowych, np.: křest, křon, skńe.
2. Brak archaizmu podhalańskiego. Ta negatywna cecha bardzo mocno odróżnia gwarę orawską od podhalańskiej. Por.: orawskie zyvy, cysty, zbůjńicy, drudzy, nazyvać, kozy, vłosy, syn wobec podhalańskich realizacji : zývy, cýsty, zbůjńicý, drudzý, nazývać, kozý, vłosý, sýn.
3. Zachowanie dawnego frykatywnego r (ř), np.: řepa vře, dřevuo, przeće, křesać.
4. Zachowanie i po frykatywnym r (ř), np. gřiva, vřinać śe, břićk’i, přiśli, křicy ců χruza (‘krzyczy, że aż strach’). Cecha ta występuje nie tylko na Orawie, ale też w pasie od Spiszu, przez Podhale, południową Żywiecczyznę, aż po Śląsk włącznie.
5. Zachowanie przedniojęzykowego ł, np. v’ezła, głova, śadła. Stopień zachowania tej cechy jest współcześnie znacznie większy niż na Podhalu. Spotyka się ją zwłaszcza w zachodniej części Orawy (w Jabłonce, Lipnicy Małej, Lipnicy Wielkiej, Zubrzycy Górnej, Zubrzycy Dolnej.
6. Wyrównanie analogiczne w końcówkach -i oraz -u w D. l. mn. liczebników i upowszechnienie się w nich ch (z jego przejściem w -k), np.: p’ynćik χłopůf, po dvanościk rokak zgńůł.
7. Wymowa połączeń pierwotnego połączenia ił. Występuje tu różnica w wymowie w zależności od usytuowania tego połączenia. W pozycji synsylabicznej – jako ůł (rzadko ůł) – (kiedy całe połączenie występuje w jednej sylabie), natomiast w pozycji pozycji heterosylabicznej (kiedy i oraz ł należą do dwóch sylab), – jako ył, ył, np.: straćůł : straćyła, straćyl’i.
8. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: pletła, ńesła, v’esna, m’etła, p’eron, tam sie zawiedło statek.
9. Utrzymanie miękkiego l’ nie tylko przed i, np. l’as, w l’ećoł, vl’yvać.
10. Zachowanie dawnego dwuwargowego w. Cecha ta występuje dziś już rzadko, i to tylko w mowie najstarszego pokolenia, np. fpåd do wuody, brawek (‘wieprzek’).
11. Zachowanie dźwięcznego v po spółgłoskach bezdźwięcznych, np.: stvořić, śv’ińa kv’icy, kvaśny, svůj, tvůj, sv’ijać.
12. Akcent inicjalny, np. d|uo ukotv’yńå, p|uoozvłůcyć, st|arućk’i. Występuje on głównie po stronie polskiej. Bywa jednak nieregularny. Po stronie słowackiej przeważa akcent na przedostatniej sylabie.
13. Uproszczenie wygłosowych grup spółgłoskowych -ść, -řć w -ś, -ř, np. iś, plyś, kraś, złoś (D. złośći), śm’eř (D. śmieřći).
Główne właściwości morfologiczne
1. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do p’yvńice, ze studńe, ze Zubřice. Końcówka ta utrzymuje się całkiem mocno.
2. Występowanie morfemu -t- w imiesłowach biernych czasowników z tematem czasu przeszłego zakończonym na a pochylone, np. nagřåty, oblåty, mo rodźine oześåto (‘rozrzuconą’) po Słowiyńsku, zgřåty; je źima, muśi być zaodźiåty.
3. Zróżnicowane końcówki –ej w D., C. i Mc. lp przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego. W D. l. poj. występuje końcówka –ej, natomiast w C. i Mc. l. poj. – końcówka -yj, np.: do tej nasej χorej ćotk’i : o tak’yj starodåvnyj maśińe.
4. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: daľi nasymu tatov’i : gådåu uo nasym tatov’i; dåł bacov’i : na bacov’i.
5. Tworzenie przymiotnikowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućki, np.: malućk’i, calućk’ki, varćućk’i (‘szybciutki’), prośćućk’i, růvńućki, růzovućk’i.
6. Tworzenie przysłówkowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućko, np.: suχućko, v’idńućko, b’olućko, bl’iźućko, ćiχućko.
7. Prefiks uoz- (roz-), np. uosłozyć, uospyrćić, uozbeceć śe, uospl’iktać (‘rozplątać’).
8. Wyrównanie spółgłosek w 1. i 2. os. obu liczb w czasie teraźniejszym, np. : p’ecym : p’eces : p’ece – p’ecymy : p’eceće : p’eco; mozym : mozes : mozo : mozymy : mozeće : mozo lub: p’ekym : p’ekymy : p’eko; mogym : mogymy : mogo.
9. Utrzymywanie się kategorii iteratywności, tzn. występowanie czasowników nazywających czynności wielokrotne. Rezultatem tego jest występowanie tzw. triad czasownikowych: czasownik niedokonany : czasownik dokonany : czasownik wielokrotny, np.:
ndk śedźeć – dk śednůć – iter śådać (|| śådovać),
ndk brać – dk vźonś – iter b’yrać (|| b’yrovać)
ndk bav’ić – iter båv’ać (|| bavovać)
Stopień zachowania gwary można określić jako bardzo dobry. Gwara pozostaje nadal podstawowym kodem komunikacji, nawet w pokoleniu najmłodszym. Większość cech systemowych utrzymuje się konsekwentnie, choć oczywiście uwidacznia się wpływ polszczyzny ogólnej, podobnie jak w innych gwarach. Dotyczy to zwłaszcza słownictwa.
Prof. dr hab. Józef Kąś
