Wyznaczenie zasięgu gwary podhalańskiej nie jest rzeczą prostą, a to z tej racji, że niejednoznaczne są granice samego Podhala. Argumenty historyczne (dotyczące osadnictwa) oraz etnograficzne nie pokrywają się do końca z argumentami dialektologicznymi. Szczególne kontrowersje budzi tu granica pólnocna. Północna granica wąsko rozumianego Podhala wyznaczana bywa na linii linii Ludźmierz – Nowy Targ – Waksmund; w innych opracowaniach przesuwana bywa dalej, po linię po linię Odrowąż – Pieniążkowice – Klikuszowa – Obidowa – Gorce. W okresie międzywojennym obszar Podhala pojmowano najszerzej, czego dowodem jest współczesna nazwa miejscowości Maków Podhalański, powstała właśnie wtedy (w 1930). Językowo Podhale obejmuje tzw. Pohale Wschodnie, tj. miejscowości na wschód od Nowego Targu, położone po lewej stronie Dunajca po Sromowce Wyżne włącznie. Z kolei na zachodzie do Podhala nie należą językowo 3 wsie: Głodówka, Sucha Góra i Piekielnik, choć z Podhalem wykazują silny związek w zakresie stroju regionalnego. Historia osadnictwa i dawne (do 1918 roku) przynależności administracyjne każą je jednak nie utożsamiać z Podhalem. Te same argumenty historyczne decydują o granicy Podhala ze Spiszem na Białce i Dunajcu. Co ciekawe, granice Podhala nie są utrwalone w świadomości samych mieszkańców regionu. Swojej góralskości nie są pewni np. mieszkańcy północnego Podhala (z okolic Rabki). Niektórzy sami siebie określają mianem „zagórzanie” (bo mieszkają za górą). Określenie to nie ma jednak związku z grupą etnograficzną Zagórzanie. W opisie dialektologicznym najwygodniej jest przyjąć za kryteria wyznaczania granic zasięgi cech językowych. Pomocne okazują się przede wszystkim 2 cechy gwarowe: archaizm podhalański i barwa kontynuantu staropolskiej samogłoski nosowej krótkiej (odpowiednika literackiego ę). Archaizm podhalański wyraźnie oddziela Podhale od Orawy. Podhalańskie wsie od strony zachodniej to: Witów, Chochołów, Podczerwone, Koniówka, Czarny Dunajec, Załuczne, Odrowąż, Raba Wyżna. Najbardziej kłopotliwą, północną i wschodnią granicę Podhala wyznacza tzw. wąska wymowa kontynuantu staropolskiej nosówki krótkiej, tj. wymowa typu tyndy, zymby. Zgodnie z tym kryterium północną granicę Podhala wyznaczają miejscowości: Spytkowice, Wysoka, Skawa, Skomielna Biała, Rabka. Na północ i północny-wschód od tej linii występują gwary z wymową typu tody, zoby (|| tondy, zomby) oraz tandy, zamby. Gwara podhalańska występuje też na Podhalu wschodnim – w miejscowościach po północnej stronie Dunajca – po Czorsztyn i Sromowce Wyżne włącznie.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie. Przypomnijmy: mazurzeniu podlega tylko głoska zapisywana przez ż, natomiast nie jest mazurzona głoska zapisywana przez rz. Mazurzenie to cecha utrzymująca się stosunkowo dobrze, mimo iż razem z a pochylonym jest cechą najbardziej uświadamianą i eliminowaną jako rażąca przy świadomym wyzbywaniu się gwary.
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: Bez mi tu opov’adoł (‘będziesz mi tu opowiadał’), a nie: bez mitu opowiadoł (!!!); [zbójnicy chodzili na Węgry i czasem przynieśli] łub jaki (‘łup jakiś’), a nie: łubiaki ‘koszyki wyplatana z łubów’ (!!!).
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, jednak bliższa o lub jako o. Jako dźwięk odrębny występuje jeszcze w mowie najstarszego pokolenia, jest cechą wyraźnie ginącą. U osób młodszych jego kontynuantem jest o, jednak nigdy nie labializowane, np. posek, zopora.
- o pochylone – ů – jako dźwięk pośredni między o i u, np.: bůp, mrůs, ogrůdek.
- e pochylone – równe y. Występuje tak po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np. gžyk, śyvńik.
4. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu):
- przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji braz rezonansu synchronicznego, tzn. występują tu grupy: o + N (wym.: mondry, tromba), y + N (wym.: tyndy, zymby)
- przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny i jest to jedyna pozycja jego występowania (wym.: vosý, vosk’i, sys, gysty),
- przed spółglośkami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje wźon, wźyna; stanon (|| stanył || rzad. stanůł), stanyna (|| stanyła).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od pozycji morfologicznej:
1. odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- ym w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: ńesym, vyjdym. U osób starszych występuje też -em, np. fcem, natomiast w najmłodszym pokoleniu -e, np. ńese (‘niose’),
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a jasne, np.: krove, maśine,
- om w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a pochylone, np.: idom na msom, cekom na apelacýjom,
2. odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- om w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: nosom, śp’yvajom. Na Podhalu północnym -o, np. gryzo, śejo,
- om w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na drugom fure, na starom izbe, nasom starom zogrode spolyľi ve vojne,
- om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. gwarzom nasom gwarom, śľi tamtom drůgom.
- Protezy, tj. spółgłoski wzmacniające wymowę przed samogłoskami nagłosowymi. Samogłoski nagłosowe poprzedzane bywają spółgłoskami protetycznymi. Z tego zakresu występują następujące zjawiska:
- labializacja – w tej funkcji występuje niezgłoskotwórcze u (wymawiane jak głoska zapisywana współcześnie literą ł), poprzedzające o w nagłosie; w śródgłosie o również bywa labializowane, ale słabiej i mniej regularnie, np.: uov’ijać, uotpust, uoskrabovać, puorośńone.
- przydech – w tej funkcji występuje spółgłoska χ (ch), wymawiana bezdźwięcznie, dawno dźwięcznie, np.: χamaryka, χadukacýjå. Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach
- prejotacja – zjawisko poprzedzania samogłosek nagłosowych spółgłoską j, np.: jadom i jeva, jancýkryst. Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.
Lokalne cechy fonetyczne
1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach:
1.1. W wygłosie rdzeni, np.: dak, grok, duk.
W partykule niek.
1.2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: na nogak, v bůtak, v gůrak.
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: f tyk staryk gavyndak, z jak’ik fśi ońi byľi.
- w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: śådek na vůs, vlåzek do śyńi.
- w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: posedbyk, fćałabyk.
Zjawisko przejścia wygłosowego -χ w -k nie przedstawia się na całym Podhalu jednakowo. We wszystkich wskazanych wyżej pozycjach zjawisko to występuje w Zakopanem i jego okolicach oraz w zachodniej części Podhala. W środkowej jego części z kolei występuje typ z -f w wygłosie rdzeni (grof) i -k w pozycjach morfologicznych (v gůrak, vlåzek). W miejscowościach sąsiadujących od wschodu ze Spiszem, z Nowym Targiem włącznie, w miejsce wygłosowego -k występuje -f (daf, staryf småt, nalåzef itd.). W Bukowinie Tatrzańskiej i w Białce Tatrzańskiej występuje ono rzadko, natomiast w Waksmundzie, Ostrowsku, Szlembarku zdecydowanie częściej. Z. Gołąb już ponad pół wieku temu notował w Odrowążu i Pieniążkowicach typ bez -χ w wygłosie rdzeni, tj. z zerem dźwięku.
Przejście ch w k występuje też leksykalnie w grupach spółgłoskowych, np. křćiny, křest, křoŋkać. W czasowniku chcieć występuje z kolei przejście w f w grupie spółgłoskowej: fcymy, fćeľi.
2. Archaizm podhalański. Jest to zjawisko historyczne, tłumaczące się zmianami fonetycznymi w XV-wiecznej polszczyźnie, polegające na zachowaniu pierwotnego i po:
- zmazurzonych spółgłoskach š, ž, č, dž, tj. po współczesnych s, z, c z, np.: zývy, cýsty (to właściwy archaizm podhalański),
- pierwotnie zmiękczonych spółgłoskach zębowych c’, dz’, np. zbůjńicý, drudzý.
Oprócz kontynuowania pierwotnego archaizmu występują też połączenia analogiczne do niego, ale nie mające oparcia historycznego. Stąd też można to zjawisko nazwać archaizmem wtórnym lub analogicznym. Występuje ono w wyrazach rodzimych, np. nazývać, kozý, vłosý, sýn, a nawet w wyrazach pochodzenia obcego, np. zýgår, bicýg’el, cýmynt, cýbont, cýfra, sýbåłka. Nie podlego temu zjawisku y pochodzące ze staropolskiego e długiego, np. cysåš.
Archaizm regularnie nie występuje przed ł, l, r, ř, np.: rusyła, msyľi, cyrwony, cyroń, cyrk, cyrk’el.
3. Zachowanie i po dawnym frykatywnym r (ř), np. vyřinać, křivy, które nie można włączyć do archaizmu podhalańskiego, ponieważ występuje nie tylko na Podhalu, ale też na Spiszu, Orawie, południowej Żywiecczyźnie i na Śląsku.
4. Wyrównanie analogiczne w końcówkach -i oraz -u w D. l. mn. liczebników i upowszechnienie się w nich ch (z jego przejściem w -k), np.: śedm’ik parobkůf, do seśćuk razý.
5. Zachowanie przedniojęzykowego ł, np. ńesła, głova. Cecha ta występuje rzadko, tylko u niektórych najstarszych osób.
6. Wymowa połączeń pierwotnego połączenia ił. Występuje tu taka sama wymowa tego połączenia – jako ył – zarówno w pozycji heterosylabicznej (kiedy i oraz ł należą do dwóch sylab), jak i w pozycji synsylabicznej (kiedy całe połączenie występuje w jednej sylabie), np.: krynćył : krynćyła : krynćyľi. To typ dominujący, ale zdarza się wymowa połączenia synsylabicznego jako ůł, np. voźůł.
7. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: v’esna, v’edła, v’ezym (‘wiozę’), b’edra.
8. Akcent inicjalny, np. d|uozyrać, p|uo gůrak, s|am’ućk’i.
Główne właściwości morfologiczne
1. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np. do studńe, z role. Zupełnie szczątkowo pojawia się w tym przypadku u najstarszych osób końcówka -ej, np. do nasyj pańej. Końcówka ta wyraźnie ustępuje jednak ogólnopolskiej końcówce -i.
2. Występowanie morfemu -t- w imiesłowach biernych czasowników z tematem czasu przeszłego zakończonym na a pochylone, np. oblåty, odźåty, pośåty.
3. Synkretyczna końcówka -yj w D., C. i Mc. lp przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: tyj staryj baby, tyj staryj bab’e, v głymbok’yj studńi, v nasyj fśi.
4. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: daľi nasymu tatov’i : gådåu uo nasym tatov’i; dåł bacov’i : na bacov’i.
5. Synkretyczna forma D., C. B. i Mc. zaimka ty w pozycji akcentowanej, np. Na tobie podany, taki som baciar; Przidzie i na tobie, nie bes se tak bimboł, ba sie weźnies do swojyj roboty; Siednies se na turni, a wiater lekućki odegno od tobie załości i smutki; Dzisiok ludzie som jes fałeśni, haw ci ududkuje, ba hań ozorym na tobie brusi; A bocýs, Rózo, jak dzieci do tobie pisały smutne listy?
6. Częste tworzenie rzeczowników odczasownikowych nazywających czynności za pomocą morfemu -acka, -ba, np.: godacka, łapacka, obyrtacka, miamracka, polowacka, pytacka, witacka, uzyracka; chwolba, gońba, kciyjba, klynćba, gwarzba, kośba, orzba, siecba, siejba, strojba, swarzba, wadźba, zyńba.
7. Tworzenie przymiotnikowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućki, np.: biolućki, bliziućki, corniućki, gładziućki, krzyźwiućki, mokrućki, warciućki, zółciućki.
8. Tworzenie przysłówkowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućko, np.: ciuchućko, prościućko, równiućko, słodziućko, takućko, zimniućko.
9. Prefiks uoz- (roz-), np. uozvlyc, uozk’ickać, uozflåřić (‘roztrwonić), uozmocýć.
10. Resztki czasu zaprzeszłego: Jak juz sie wybiyrali do kościoła, no to, to błogosławiyństwo dali ojcowie i pobłogosławiyli i potem pojechali byli.
Leksykalne elementy obce
Przedostawaniu się takich wyrazów do gwary podhalańskiej sprzyjało samo położenie tego terenu oraz jego historia. Usytuowanie Podhala na peryferiach polskiego obszaru językowego, na styku języków i kultur, sprzyjało przenikaniu nazewnictwa obcojęzycznego do tej gwary. Pasterze wołoscy przynosili w te strony wyrazy rumuńskie, węgierskie i ruskie. Służba w armii cesarskiej, sezonowe wymarsze do prac po południowej stronie Tatr, rozwój rzemiosła w oparciu o wzory niemieckie – dopełniały wielorakich motywacji zapożyczeń obcojęzycznych.
Elementy niemieckie. Zob. m.in.:
asynterunek ‘pobór do służby wojskowej’
banzega, banzyga ‘stolarska piła taśmowa, używana głównie do wycinania krzywoliniowego’
cwancýgier 1. ‘dawna moneta austriacka o wartości 20 grajcarów’, 2. ‘żołnierz dwudziestego regimentu austriackiego, stacjonującego w Nowym Sączu’
fakła ‘rodzaj pochodni, wykonywanej pierwotnie ze zwiniętej kory brzozowej lub świerkowej (w późniejszych czasach z blaszanej puszki), napełnionej żywicą i zawieszonej na drucie, używanej przez pasterzy do odstraszania wilków, niedźwiedzi oraz przez młodzież w noc świętojańską i w Zielone Świątki podczas palenia ognisk w polach’
funkiel nowy ‘całkowicie nowy, jeszcze nie używany’
grostuch ‘płócienna chusta do przenoszenia na plecach trawy, liści itp., mająca na każdym rogu przytwierdzony trok’
gwer ‘karabin, broń długolufowa’
harnadel ‘spinka do włosów w kształcie wydłużonej podkówki (ok. 10 cm długości), wykonana z drutu lub rogu, służąca do upinania zwiniętych w kok warkoczy’
homer 1. daw. ‘huta, kuźnia przemysłowa’ 2. daw. ‘żelazna oś wozu’. Wyrazowi temu towarzyszy liczna jego rodzina wyrazów utworzonych już w gwarze: homry, homerle, hamernia, homernik, hamernik, homernica, homernicki, homerski, hamerski.
kara ‘jedna z dwóch części wozu konnego, z całym osprzętem i dwoma kołami’
kasarnia ‘koszary wojskowe’
krajzega ‘mechaniczna piła tarczowa’
lyce ‘lejce’
majzel 1. ‘narzędzie ślusarskie do przecinania żelaza, wykonane z kawałka grubego pręta, o szerokim, hartowanym ostrzu; przecinak’ 2. ‘szpiczasty metalowy pręt służący do wykuwania otworów w betonie, cegle, itp.’
robsic ‘kłusownik’
sajta ‘gruba szczapa drewna – połowa lub ćwiartka rozłupanego klocka, przeznaczone do palenia w piecu; polano’
stos-zega ‘piłka do drewna na jedną rękę, zwężająca się ku końcowi’
stósić ‘popchnąć kogoś energicznie; szturchnąć’
synkiel ‘koniec osi w wozie o drewnianych kołach z obręczami’
ślichta ‘rzadka zaprawa murarska, zarzucana na mur jako druga lub trzecia warstwa, służąca do wygładzania tynkowanej ściany’
śpunt ‘drewniany, pokryty skórą, gruby korek do zatykania otworu w obońce, beczce itp.’
śpuntowacka ‘kawałek materiału służący do uszczelniania śpuntu w otworze obońki’
śtafownik ‘przyrząd do nabijania metalowych obręczy na koła, wały itp.’
śtamajza ‘narzędzie ślusarskie do przecinania żelaza, wykonane z kawałka grubego pręta, o szerokim, hartowanym ostrzu; przecinak’
śtamajzel ‘rodzaj młotka kowalskiego, używanego do robienia otworów w żelazie’
śtamplik ‘mały kieliszek, w którym mieści się 25 g wódki; też: ilość alkoholu mieszcząca się w takim kieliszku’
śtand daw. ‘oddział wojska, grupa żołnierzy’
śtekiel ‘narzędzie kowalskie wkładane do kwadratowego otworu w kowadle, umożliwiające kucie okrągłych lub sześciokątnych profili (od góry przykładany jest drugi śtekiel – młotek o analogicznym profilu i w tenże uderza się młotem)’
śtelunek ‘stanowisko bojowe pojedynczego żołnierza’
śtolwerk ‘mleczny, kwadratowy cukierek’
śtrabant ‘pozioma żerdź pod sufitem, służąca do wieszania czegoś’
śtrafować ‘karać grzywną, mandatem’
śtrajband ‘żerdź odgradzająca stanowisko konia w stajni’
śtrajchać sie ‘o koniu: kaleczyć się przy chodzeniu, zahaczając podkową o nogę; zacinać się’
śtrajwulec ‘ozdobna listwa, wykonana z barwionych, wełnianych sznurków, naszyta pionowo na bocznej stronie sukiennych portek, przykrywająca boczny szew nogawki’
śtranga ‘sznurowadło’
śtreka ‘tory kolejowe, linia kolejowa’
śtrof, śtraf ‘kara pieniężna, mandat’
śtuc ‘broń kulowa; sztucer’
śtych ‘lewa w grze karcianej’
śtylwoga 1. ‘duży orczyk, używany do zaprzęgania trzech koni’ 2. ‘długi, drewniany lub metalowy orczyk, do którego upina się dwie lub trzy brony’
śtym ‘siła, moc czegoś’
wanta ‘wielki kamień; głaz’
wantuch ‘duży worek ze zgrzebnego płótna’
Wyrazy te często tworzą liczne rodziny wyrazów, co dowodzi ich bardzo mocnego zadomowienia się w gwarowym systemie leksykalnym. Pokazuje to np. rodzina wyrazu homer.
Niemieckiej proweniencji jest też konstrukcja składniowa czasownik (zwykle w formie osobowej) + bezokolicznik, np.: słysoł go śpiywać, widzioł go siedzieć. Por.: Prziśli chłopcý, straśnie mocni byli, kie krocyli, to jaze na polu słychno było ciupazkami ik brzynceć, fcieli sie dziywkom straśnie siumnie pokozać.
2. Elementy rumuńskie, związane głównie z pasterstwem i przetwarzaniem mleka owczego. Zob. m.in.:
bryndza ‘nie wędzony, zmielony i zmieszany z solą ser owczy, przygotowywany z odciekniętego, lekko sfermentowanego (przez 4-5 dni) bundzu’
cap ‘samiec kozy’
ferula ‘przyrząd używany przez bacę do mieszania podgrzewanego w kotle mleka owczego, kształtem przypominający wiosło, z dwiema podłużnymi szczelinami’
fujara ‘długi, drewniany instrument pasterski w kształcie stożkowatej rury, o niskim, bardzo donośnym głosie; w kulturze pasterskiej wykorzystywana była do nawoływań, przywoływań trzody, sygnalizacji’
groń, gronik ‘rozłożysty, niestromy grzbiet góry; pagórek’
hurda ‘gęsta i tłusta warstwa żętycy z resztkami sera; nadająca się do picia, a nawet robienia z niej masła (ze względu na dużą zawartość tłuszczu); wykorzystywana też jako lekarstwo na wrzody żołądka, choroby płuc oraz na kaca’
jafer ‘krzewinka borówki czarnej’. Por. też: jafernik, jaferniocek, jaferniok, jaferzicek, jaferzina.
klog ‘naturalna (w przeciwieństwie do podpuszczki) zaprawa z drobno pociętych suszonych żołądków młodych cieląt, nie karmionych jeszcze paszą, używana do zakwaszania mleka przy wyrobie owczego sera’
kosor ‘przenośne ogrodzenie z cienkich żerdzi dla owiec na szałasie; w nim owce nocują, a także gromadzi się w nim owce przed dojeniem’
kurnuty ‘o owcy, baranie: mający rogi; rogaty’
kyrdel ‘stado owiec; wtórnie też: stado bydła, ptactwa domowego, gromadka dzieci’
mieryndzać ‘o krowie, owcy, kozie, kozicy: przeżuwać pokarm’
młaka ‘grząski teren, zwykle łąka podmokła, miękka, niedostępna dla bydła, porośnięta ubogimi trawami; mokradło, moczary’
pistrula ‘owca mająca plamki czarnej sierści na pysku’
puciyra ‘okrągłe naczynie drewniane o pojemności od 80 do 200 litrów, wykonane z prostych klepek spiętych drewnianymi obrączkami, rozszerzające się u góry, do którego zlewa się mleko po wydojeniu owiec i w którym ścina się mleko’
redyk ‘wiosenne wyjście z owcami na halę i jesienne zejście z pastwisk’
redykać sie ‘wyruszać ze stadem owiec (dawniej też bydła) na sezonowy wypas na szałasie lub wracać do wsi ze stadem z letniego wypasu’:
zyntyca ‘ogólne określenie serwatki z mleka owczego’
3. Elementy słowackie. Zob. m.in.:
ano ‘w funkcji potwierdzenia; tak’
cesta ‘droga’
ciyrny ‘czarny; wyraz zachowany tylko w tekstach piosenek’
cýtać ‘liczyć owce w celu sprawdzenia stanu stada’
fałeśnik ‘z silnym negatywnym nacechowaniem emocjonalnym o człowieku fałszywym, obłudnym; hipokryta’
farorz ‘ksiądz zarządzający parafią; proboszcz’
honielnik ‘kilkunastoletni pomocnik juhasa, nie mający jeszcze właściwego doświadczenia w pasieniu owiec, wykorzystywany do wykonywania podrzędnych prac w szałasie, a zwłaszcza do pomocy przy dojeniu owiec jako naganiacz’
hore 1. ‘w miejscu położonym wyżej; w górze’ 2. ‘w relacji przestrzennej: w górę po pochyłości, pochyło w górę’
jar ‘wiosna’
na mój dusiu ‘wyrażenie używane dla bardzo mocnego podkreślenia prawdziwości tego, co się mówi; przysięgam’
piporas ‘w fajce: wygięta rurka, łącząca ustnik z główką; cybuch’
rubać ‘rąbać; wyraz zachowany tylko w piosenkach’
uhlorz ‘człowiek zajmujący się wypalaniem węgla drzewnego i smoły; węglarz’
wycýtować ‘wypominać komuś jego niestosowne postępowanie, zachowanie, braki itp.; też: wypominać komuś własne dobre uczynki na jego rzecz, chwalić się swoimi dobrymi uczynkami, oczekując pochwały, uznania’
4. Elementy węgierskie. Zob. m.in.:
baciar ‘mężczyzna, zwykle starszy kawaler (czasem też mężczyzna żonaty), przedkładający rozrywki nad obowiązki zawodowe i rodzinne, nie stroniący od alkoholu, towarzystwa kobiet, a przy tym cechujący się chuligańskim zachowaniem’
basomazania ‘wulgarne przekleństwo pochodzenia węgierskiego’
bojtar ‘kilkunastoletni pomocnik juhasa, nie mający jeszcze właściwego doświadczenia w pasieniu owiec, wykorzystywany do wykonywania podrzędnych prac w szałasie, a zwłaszcza do pomocy przy dojeniu owiec jako naganiacz’
bosorka 1. ‘czarownica’ 2. daw. ‘z niechęcią o nieuczciwej handlarce’ 3. ‘wyzwisko pod adresem kobiety’
hołdymas ‘poczęstunek, w tym wódką, po zakończeniu dłuższej pracy zbiorowej (np. żniw, wykopków, budowy domu), będący formą dodatkowego wynagrodzenia za pracę’
juhas ‘doświadczony pasterz owiec u bacy, mający w zakresie obowiązków pasienie i dojenie owiec oraz strzeżenie nocą stada przed drapieżnikami’
kielcýk 1. daw. ‘koszta, wydatek, zwłaszcza niepotrzebny (np. na wódkę), dług’ 2. daw. ‘poczęstunek będący formą łapówki, którą chce się zyskać przychylność np. urzędnika’ 3. past. ‘rozrachunek wypasu owiec, dokonywany w połowie sezonu lub po jego zakończeniu’
meru ‘40; liczebnik używany do dziś przy liczeniu stada owiec’
sałas 1. past. ‘budynek o prostej konstrukcji i z bardzo skromnym wyposażeniem, wykorzystywany w lecie podczas zorganizowanego wypasu owiec przez bacę i juhasów’ 2.‘gospodarstwo pasterskie w górach, prowadzone przez bacę, obejmujące zarówno sałas w zn. 1. z jego wyposażeniem, pasterzy, jak też cały teren wokół niego wraz z zagrodami dla owiec, dodatkowymi szopami gospodarczymi itp.’
sumar 1. ‘osioł – zwierzę’ 2. daw. ‘wg wierzeń: przedpotopowe duże, ociężałe, niezgrabne zwierzę’ 3. ‘ironicznie o człowieku, któremu przypisuje się brak wiedzy i umiejętności, głupotę; głupiec, dureń’
Zapożyczenia węgierskie często trafiały do południowych gwar polskich (spiskiej, podhalańskiej, orawskiej) za pośrednictwem języka słowackiego, stąd też – w zależności od definiowania zapożyczenia – mogą być uznawane za pożyczki właśnie słowackie. Tu wskazano na język źródłowy tych zapożyczeń. Słowacki był w takich przypadkach językiem-pośrednikiem.
Prof. dr hab. Józef Kąś
