s
Unia Europejska
Górale Sądeccy

Górale Sądeccy

Gwara Górali Sądeckich (gwara łącka)

Powyższym terminem określa się gwarę występującą na terenie od Szczawy przez Kamienicę, Łącko po Jazowsko. Skrótowo określa się ją nazwą „gwara łącka”. Od południowego zachodu graniczy z gwarą Ochotnicy Dolnej i Górnej oraz gwarą pienińską (okolic Krościenka i Szczawnicy), od północy z gwarą Lachów limanowskich, od północnego wschodu z gwarą lachowską, od wschodu z gwarą górali nadpopradzkich. Od strony południowej są tereny z nowym, mieszanym osadnictwem z okresu powojennego. Tereny te przyjęto określać mianem Rusi Szlachtowskiej. Gwara okolic Łącka należy do grupy gwar Pogórza, w których najważniejszym i najłatwiej dostrzegalnym problemem jest stan i ewolucja dawnych samogłosek nosowych. To gwara niegdyś góralska, ale już E. Pawłowski zauważał, że „…zachowała ledwie nieliczne ślady swej góralskości” [Pawłowski 1966: 196].

I. Cechy ogólne

Mazurzenie, np.: kóńic, kosula, cyrnica, zyrtka (‘koniczyna, koszula, czernica, żerdka’).

1. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: jag ogryźe, po fśag jeźdźil’i maźårze.

2. Samogłoski pochylone.

  1. a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, bądź jako o, dåvno, χyblårka, gådåc, moj (‘dawno, heblarka, gadacz – ‘gaduła’, maj’).
  2. o pochylone, realizowane najczęściej jako ů, dźwięk pośredni między o i u, np.: kůń, daχůfka, vůs (‘koń, dachówka, wóz’).
  3. e pochylone, realizowane jako y zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej, np.: b’yduvać, ćyc, tyz (‘biedować, ciec, też’).

4. Samogłoski nosowe.

Współcześnie wymowa kontynuantów dawnych samogłosek nosowych jest do siebie bardzo zbliżona, ale nie zrównana. Kontynuanty obu nosówek mają brzmienie zbliżone do o. Odpowiednikiem literackiego ę jest ustne o, zaś odpowiednikiem literackiego ą – ustne o nieco podwyższone artykulacyjnie. Dla ich oznaczenia w zapisie przyjmuję: o – dla odpowiednika ę oraz ŏ – dla odpowiednika ą. To udana propozycja ortograficzna M. Kurzei [Kurzeja 2012]. Owo nieznaczne podwyższenie sprawia, że gwary łąckiej nie można nazwać całkowicie jednonosówkową. Ma ono bowiem charakter nie tylko fonetyczny (różnicuje brzmienie słów), ale również fonologiczny (różnicuje znaczenie słów), np.: moka(‘męka’) – mŏka (‘mąka’).

Warto tu dodać, że stan spółczesny jest stosunkowo świeży, będący efektem ewolucji nosówek, dokonującej się w ostatnich 2-3 pokoleniach. Jeszcze J. Reichan w monografii poświęconej gwarom jednonosówkowym [Reichan 1980] wskazywał na występowanie w tej gwarze typu a – o obok nowszego typu o, gdzie a oznaczało symbolicznie wymowę odpowiednika literackiego ę zblizoną barwą do a (tzw. wymowę szeroką), natomiast o oznaczało wymowę odpowiednika literackiego ą zbliżoną do o.

Z jednej strony można w tym przypadku mówić o bardzo szybkim tempie zmian językowych, ale najbardziej chyba zaskakującym w tym procesie jest to, że owa ewolucja nie prowadzi do zrównania wymowy gwarowej z ogólnopolską, jak to ma miejsce w przypadku wielu innych cech gwarowych, ale do wykształcenia własnej linii rozwojowej, zdecydowanie innej od realizacji literackiej.

W związku z powyższym literackim nosówkom ę, ą odpowiadają odpowiednio:

w śródgłosie:  pocok, p’oterko (pięterko ‘poddasze’), śf’oconka (‘święconka’), ponota (‘przynęta’), zatoχnŏć (‘zatęchnąć’), zajŏc (‘zając’), trŏb’ić (trąbić ‘pić wódkę’), rŏbańica (‘rąbanica’).

w wygłosie: v’idzo, mogo, kuro, bodej ta bodej takŏ franco majom, χłopy zacnŏ boruceć (‘chłopy zaczną śpiewać byle jak’), darzŏ śe nom kury, f’iksuje na sfojŏ teśćovŏ

w N. l. poj. występuje zmorfologizowana końcówka -ommaśćuło śe spyrkom albo masłom, jeźdźi na jarmak s całom fam’il’ijom

Wymowa grup e+N, a+N:

  • e+N:    śońńik, źimno ćŏgńe ze śońi (‘siennik, zimno ciągnie z sieni’),
  • a+N:    śm’ietona, v’ono (‘śmietana, wiano’).

5. Protezy.

  1. labializacja, np.: maźorze uod Gorl’ic, uoćkać śe (‘przejeść się’), uokryvać, puodomka,
  2. przydech, np.: χaronda (arenda – ‘dzierżawa’). Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach,
  3. prejotacja, np.: jaz (‘aż’), joncykryst (‘łotr’). Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.

 

II. Lokalne cechy fonetyczne

1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje tylko w pozycjach morfologicznych (końcówkach fleksyjnych):

  • w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: po polak, f χmurak,
  • w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: co tak knyros po tyk sofkak? (‘szperasz’).

2. Przejście grupy  w , np.: vołna, osołka (‘wełna, osełka’).

3. Przejście grupy ił, ył w  zarówno w pozycji synsylabicznej, jak i heterosylabicznej, np. rob’uł, krovy staraśuły buråk’i.

4. Redukcja ń kończącego sylabę – na końcu wyrazu, ale też i w środku wyrazu, np. kůj, pojsk’i (‘koń, pański, niewiejski’).

5. Akcent inicjalny, nawiązujący do gwar południowych.

 

 III. Główne właściwości morfologiczne

1. Końcówka –e w D. j. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: do studńe, do kuźńe.

2. Końcówka 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego –ma, np. śp’ywoma, χytoma (‘śpiewamy, chwytamy’).

3. Przedrostek oz- w miejsce roz-, np.: oscyńony, oscap’ić (‘rozcieńczony, rozewrzeć’).

4. Czawnikowy morfem –uvać w miejsce –ovać, ywać, np. osacuvać, zgaduvać. Cecha ta nawiązuje do gwar sądeckich i spiskich.

5. Zakończenie form czasu przeszłego –ły w czasownikach odnoszących się do mężczyzm, np. my jesce ńe zjadły, χłopy kośuły (‘my jeszcze nie zjedliśmy, chłopi kosili’).

 

Prof. dr hab. Józef Kąś