Górale Spiscy

Spisz, podobnie jak Orawa, jest krainą geograficzno-historyczno-językową, której większa część znajduje się w obrębie Słowacji. Po polskiej stronie granicy państwowej jest 14 wsi: Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn, Frydman, Jurgów, Kacwin, Krempachy, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Niedzica Zamek, Nowa Biała, Rzepiska, Trybsz. Naturalną granicą, pokrywającą się z dawną granicą historyczną są rzeki od strony zachodniej i północnej, a to: Białka i Dunajec. Polska gwara spiska występuje też wyspowo na Słowacji, głównie w okolicach Kieżmarku i Starej Lubowli.

Gwara spiska występuje zatem na stosunkowo niewielkim obszarze, jednakże ze względu na złożone losy tej krainy i stosunki etniczno-językowe jest ona bardzo interesująca. Przeszłość Spiszu odbija się do dziś w bogatym słownictwie, w którym jest sporo zapożyczeń z sąsiednich gwar i języków.

Polska gwara spiska należy do pasa górskiego dialektu małopolskiego (wspólnie z gwarą podhalańską, orawską i południowożywiecką).

I. Cechy ogólne

1. Mazurzenie, np.: raf taki ze zelaza, cysty, zyvy, cłov’eg był umyncony.

2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: f tyv loχaf (‘w tych lochach’), tag rob’yl’i,

3. Samogłoski pochylone.

1. a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o (|| ó), bądź jako o, np. podåtk’i, jå b’åłego χl’eba ńe v’idźåł, móm,
2. o pochylone, realizowane jako ů, tj. dźwięk pośredni między o i u, np.: były tak’e drůty kolcaste, głůd był, dadzům tej vůtk’i vyp’ić k’elusek,
3. e pochylone, realizowane jako y, np. dysc, é, tj. dźwięk pośredni między e i y, bądź jako y, będące realizacją przeważającą, wymawiane zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej, np.: b’yda była, dźyfk’i śp’yvały,

4. Samogłoski nosowe.

     Rezonans nosowy.

4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)

1. przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują grupy y+N i o+N (|| ó+N), np.: kouo śedymdźeśontk’i, mónka, tympy
2. przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny i jest to jedyna pozycja jego występowania, np. uopćõzyl’i jom tym’i podåtkam’i, v’iõze na tak’e snop’ki, vyrob’ům v’õźbe, vy,za (‘węża’)
3. przed spółgloskami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje wźon, wźyno, vźyńi do v^uojska; cupnył.

4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).

     W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od pozycji morfologicznej:

1. odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):

• ym w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: myjym, vařym. Podobnie jak w przypadku gwar podhalańskiej i orawskiej, jest to rezultat wpływu gwar słowackich na przygraniczne gwary polskie,
• e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a jasne, np.: spyrke, becke, kapuste,
• ům w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a pochylone, np.: v’eceřům ńi mogła uvařić.

1. odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):

• om || -ům || -um w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: majom, gådajom; śe ugoscom, up’ijům, muzykanćå grajům;
• ům w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: v’ezům młodům, całům noc, v innům strone
• ům w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.. s takom kónefkóm, z mojom krowom. W tym przypadku mamy do czynienia z faktem morfologicznym, a nie fonetycznym.

5. Protezy.

1. labializacja, np.: ^uofce, uogůn, na k^uolańe, uodesła uod uob’adu. Labializacja występuje w gwarze spiskiej, ale rzadziej i jest słabsza niż w gwarze podhalańskiej. Tłumaczy się to wpływem słowackim. Współcześnie labializacja w znacznym stopniu ustępuje. Ta właściwość spiska jest zresztą zauważalna po stronie podhalańskiej w mowie osób mieszkających bezpośrednio przy granicy ze Spiszem. Taka sytuacja występuje np. w Bukowinie Tatrzańskiej w sąsiedztwie spiskiego Jurgowa. Dla pozostałych części Bukowiny jest to „nie nase godanie”,
2. przydech, np.: χamaryka, χamarycki (‘Ameryka, amerykański’), Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach,
3. prejotacja, np.: Jadam, Jeva, japatyka. Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.

Dwie ostatnie protezy występują rzadko.

II. Lokalne cechy fonetyczne:

1. Przejście wygłosowego -χ w -f. To typowe dla Spiszu zjawisko występuje w następujących pozycjach:

1. W wygłosie rdzeni, np.: grof, daf,
2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):

• w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: seł na rynkav na kolanaf,
• w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: fćåł tyf panůf pob’ić, tyf, vysok’if,
• w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: byłaf.

W Jurgowie, Czarnej Górze i Rzepiskach, czyli na granicy z Podhalem występuje typowe dla Podhala przejście -χ w –f, np.: tyg v’ynksyg ńe volno było vyb’yrać. O wcześniejszym występowaniu tu spiskiej cechy świadczą jednak formy z końcówką –uk w miejsce –uf, np. tyk tortuk tak’ik ćastkuk tego to ńe byvało, ńe było tak’ig rob^uotuk.

Spółgłoska χ, podobnie jak na Podhalu, bywa mocno osłabiona, zwłaszcza przed samogłoską nagłosową, np.: ^χuodzić, duo ^χorego.

2. Archaizm podhalański. Zjawisko to występuje na części obszaru, mianowicie w: Kacwinie, Dursztynie, Nowej Białej, Łapszance, Czarnej Górze i Rzepiskach, np. χłopcýk, sýn, fsýćko (Kacwin), krůl’ m’åł třůf sýnůf, p’yrsý (Krempachy).

3. Zachowanie dawnego frykatywnego r (ř), np.: ^uotf^uořyła ty dźv’yře.

4. Zachowanie i po pierwotnym frykatywnym r (ř), np. p’eřiŋka || p’ežina, uobřinajům. Cecha ta występuje również na Podhalu, Orawie, na południowej Żywiecczyźnie oraz na Śląsku.

5. Zachowanie przedniojęzykowego ł, np. ńe vytarły l’nu, była bardzo ładnå. Jest to cecha recesywna.

6. Leksykalne zastąpienie rz przez r (pod wpływem słowackim), np. vyrucać (‘wyrzucać’).

7. Leksykalne zastąpienie g przez h (pod wpływem słowackim), np. hruby, zasyła takom hrubom ńićom.

8. Akcent inicjalny, np.: u|okryvåme dav d|aχůfkům, to śe vuołå pšiśatka.

9. Występowanie miękkiego l’ nie tylko w pozyjcji przed i, np.: ńe vytarły l’nu, χl’eba.

III. Główne właściwości morfologiczne

1. Końcówka 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego –me oraz –ma, np.: mome (‘mamy’), ńe fcyme (‘nie chcemy’), jadyma (‘jedziemy’). Jest to nawiązanie do gwar sądeckich. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że w zakresie podawanej cechy fleksyjnej występują różnice geograficzne. I tak np. w Kacwinie występuje końcówka –my, a nie –me.

2. Końcówka 1. os. l. mn. czasu przeszłego –k, będąca pozostałością dawnego czasu przeszłego (tzw. aorystycznego –χ). Na Spiszu owo –k przechodzi w –f, o czym była mowa wcześnie, np.: byłek, byłak.

3. Synkretyczna końcówka –owi w C. i Mc. l. poj., np.: cłov’ekov’i śe źajało : o tym babrokov’i (‘o tym partaczu’).

4. Przedrostek oz- w miejsce roz-, np.: ^uozgarnuje śe (‘rozgarnia’), ńe ozrucåjće tego (‘nie rozrzucajcie’). To cecha charakterystyczna dla gwar południowomałopolskich.

5. Czownikowy morfem –uvać w miejsce –ovać, np. b’igluvać (‘prasować’), gazduvać, trza było jom na heblu pohebluwać (kapustę ‘poszatkować’). Cecha ta wyraźnie odróżnia Spisz od Podhala, a nawiązuje do gwar sądeckich.

Zapożyczenia leksykalne

Są one efektem burzliwej historii tego regionu, związków administracyjnych z Austro-Węgrami, służbą wojskową w armii cesarskiej, jak też sąsiedztwem różnych grup etnicznych. A oto przykłady wyrazów obcego pochodzenia:

1. Elementy węgierskie:

lavor ‘miednica’

bojtar ‘pomocnik juhasa’

juhas ‘pasterz owiec’

2. Elementy niemieckie:

waserwoga ‘poziomica’

ancug ‘garnitur’

biglajs ‘żelazko do prasowania’

biglować ‘prasować’

forzty ‘podłoga’

grostuch ‘płócienna chusta do przenoszenia na plecach trawy, liści itp., mająca na każdym rogu przytwierdzony trok’

harnadla ‘spinka do włosów w kształcie wydłużonej podkówki (ok. 10 cm długości), wykonana z drutu lub rogu, służąca do upinania zwiniętych w kok warkoczy’

holstuch ‘szalik’

kiefa ‘szczotka do szorowania podłogi’

rańtuch ‘odświętny szal kobiecy, zakładany na ramiona’

śtrómpadle ‘podwiązki’

3. Elementy słowackie:

topanki ‘buty’

krajciyrka ‘krawcowa’

reciazka ‘łańcuszek’

uciyrok ‘ręcznik’

Prof. dr hab. Józef Kąś