Na terenie polskiej części Spisza stykają się polskie, słowackie, węgierskie, niemieckie, ruskie i wołoskie elementy kulturowe. Bogactwo to zaowocowało w ostatecznym wyglądzie i odmianach stroju spiskiego, czyniąc go oryginalnym i ciekawym. Spośród ubiorów ludowych na Spiszu można wyróżnić 3 odmiany: jurgowską, kacwińską i trybską. Do odmiany jurgowskiej zalicza się wsie: Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska. Odmianę trybską tworzą: Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała i Trybsz. Pozostałe miejscowości Spisza: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne i Niedzica zalicza się do kacwińskiej odmiany stroju spiskiego. Obecnie w niektórych wsiach w miejsce spiskiego wdziera się strój podhalański (Rzepiska, Łapszanka, Trybsz), w niektórych uznaje się też dwa typy stroju. Tradycyjny ubiór do końca XIX w. wykonywany był z materiałów naturalnych pochodzących z gospodarstwa domowego: lnu, wełny oraz skóry. Gdy pojawiły się materiały fabryczne, takie jak: janglia, barsiany, tybety, kretony, jedwabie, wełenki, nabywano je w miastach spiskich (m.in. w Kieżmarku), a po 1920 r. w Nowym Targu.
Zespół Regionalny PODHALE - GRUPA SPISKA z Jurgowa. Stroje spiskie odmiany jurgowskiej
Strój spiski w odmianie jurgowskiej noszony we wsiach położonych najbliżej Tatr Bielskich jest dosyć nietypowy, charakteryzujący siębogatym zdobnictwem w ubiorze damskim i w męskim. Duże znaczenie na kształtowanie się tej odmiany miała szeroko rozwinięta kultura pasterska, a także bliskość sąsiedniego regionu podhalańskiego, co jest widoczne szczególnie w stroju męskim, który wykazuje również podobieństwa do stroju męskiego ze Zdziaru i Lendaku na Słowacji. Świąteczny ubiór kobiecy składa się z białej, lnianej, mocno marszczonej koszuli o kroju bezprzyramkowym, z długimi rękawami zdobionymi czarnym lub brązowym haftem z motywami kwiatowymi lub geometrycznymi (haft krzyżykowy). Dół rękawa jest wykończony haftowaną kryzką lub mankietem z mereżką i forbótkami (koronkami). Młode dziewczęta zakładają też koszule z krótkimi, bufiastymi rękawami, przewiązane czerwoną wstążką (nazywane trybskimi). Najbardziej charakterystyczna spódnica to tzw. suknia z czerwonej janglii, czyli cienkiego sukna, na dole ozdobiona złotą taśmą (treską). Z tego samego materiału jest kabotek czyli gorset z charakterystycznym zębem z przodu i z tyłu, również obszyty złotą taśmą i zapinany na haftki. Na suknię zakłada się białą, cienką zapaskę ozdobioną mereżką lub forbótkami. Najbardziej odświętną wersją stroju kobiecego są białe fartuchy rąbkowe – bardzo szerokie spódnice wykonane z cienkiego lnu, niekiedy tkanego we wzory. Pod fartuch zakłada się 1 lub 2 szerokie halki zwane spodnikami. Wykończeniem ubioru są czerwone korale i wstążki oraz buty z wysokimi cholewami lub kierpce. Kobietę zamężną odróżnia założony na głowę tybetowy czepiec z charakterystycznym zębem nad czołem ozdobiony plisowaną wstążką oraz cienka chusta wiązana pod szyją i zarzucony na ramiona rąbkowy rańtuch (rodzaj szala). Wersja codzienna stroju to: lniana koszula z krótkimi, wąskimi rękawami, barwny tybetowy lajbik, cienka spódnica – kartunka, jednokolorowa lub w drobne wzory oraz zapaska (biała lub czarna). Zimą zakłada się ozdobiony haftem serdak. Dawniej noszono biały kożuch, poszerzany od pasa, zdobiony czerwoną skórką i aplikacjami z sukna (kożuch ten obowiązkowo nosiło się też do ślubu – jeżeli którejś panny nie było stać, to taki kożuch pożyczała).
Zespół Regionalny PODHALE - GRUPA SPISKA z Jurgowa. Stroje spiskie odmiany jurgowskiej
Ubiór męski składa się z białej, lnianej koszuli z małym kołnierzykiem, spiętej pod szyją metalową spinką. Rękawy koszuli obecnie są proste i szerokie (choć nie tak szerokie jak pierwotnie) ozdobione 2-3 cm mereżką. Koszula na ramionach dodatkowo wzmocniona jest płatami płótna, a bardziej paradne mają mereżkę z przodu przy rozcięciu. Sukniane portki z czerwonymi lampasami posiadają przy przyporach haft, tzw. ślimocki, motyw serca, drobne kwiatki. Dawniej portki były skromniejsze, zdobione przy szwach czerwono-granatowym sznurkiem i prostym motywem, najczęściej krzesiwkiem, później hafty zostały rozbudowane. Uzupełnieniem stroju szeroki, skórzany pas bacowski zapinany na kilka klamer, z wytłoczonymi zdobieniami geometrycznymi i nabijany ćwieczkami lub długi na ok. 2 m, wąski pas luźno popuszczony, skórzane kierpce, czarny filcowy kapelusz z rondem ozdobiony kostkami na czerwonym pasku skórki lub retiaską (mosiężny łańcuszek) oraz bogato zdobiony serdak. Serdaki dawniej szyto z białej, baraniej skóry i zdobiono skromnie, później weszły w użycie serdaki brunatne z bogatymi haftami w postaci motywów kwiatowych i pawich oczek praktycznie na całych plecach (hafty rodem z Liptowa). Serdaki z przodu posiadają typowe dla tej części regionu kiecki, czyli pompony z kolorowych włóczek. Inne okrycie wierzchnie to krótka sukmana z brązowego sukna, przy szwach ozdobiona żółtym i czerwonym suknem i wiązana pod szyją czerwoną, szeroką wstążką. Charakterystycznym ubiorem drużbów weselnych (pytacy), niespotykanym w miejscowościach sąsiednich, jest kapelusz z piórkiem drużbiarskim, czyli rozłożystym bukietem z ok. 120 łodyg zrobionych ze słomy, kawałków sukna, zakończonych u góry kwiatkami z gęsich piórek.
Zespół Regionalny ZIELONY JAWOR z Krempach. Stroje spiskie odmiany trybskiej
W odmianie trybskiej strój kobiecy składa się z lnianej koszuli o kroju bezprzyramkowym marszczonym z długimi lub krótkimi rękawami. Dawne koszule charakteryzowały wetkane w górnej części rękawa pasma z czerwonych nici. Nowszym typem są koszule bez czerwonego pasa na rękawach, wykończone pod szyją stójką z koronką. Koszule z krótkimi, bufiastymi rękawami z koronką przewiązuje się czerwoną wstążką nad łokciem. Najstarszą odmianą spódnicy była czerwona kanafoska szyta z pasiatego płótna tkanego z bawełnianych nici z domieszką lnianych (czasami czarnych lub niebieskich). Z przodu, gdzie zakładano zapaskę, wszyty był tzw. przodek z płótna lnianego (w celu oszczędności cennego materiału). Spódnice szyto także z jednobarwnego atłasu lub jedwabiu z przyszywanym gorsetem z tego samego materiału. W późniejszym okresie zaczęto nosić spódnice z barwnego, kwiecistego tybetu. Jako gorsety zakłada się podobnie jak w odmianie jurgowskiej kabotki z czerwonej janglii ze złotymi lub zielonymi taśmami, a także lajbiki aksamitne ozdobione białym sznurkiem lub lajbiki tybetowe skromnie zdobione (najczęściej żółtą lub zieloną tasiemką). Lajbiki zapinane są na guziki, u dołu zakończone kaletkami. Do stroju świątecznego lub do ślubu lajbiki są bardziej strojne, w jasnych barwach. Na spódnice zakłada się białe, czarne lub granatowe zapaski, obszyte koronką w tym samym kolorze. W odmianie trybskiej, podobnie jak w jurgowskiej, kobiety zamężne zakładały czepce i chustki, a dawniej również rańtuchy. Nosiły też chustki zwane odziywackami, a zimą białe kożuchy. Na nogi obuwa się głównie buty z cholewami u góry wykończone czerwonym paskiem skóry.
Zespół Regionalny ZIELONY JAWOR z Krempach. Stroje spiskie odmiany trybskiej
Strój męski składa się z białej koszuli lnianej lub bawełnianej, z rękawami ujętymi w mankiet, z małym kołnierzykiem i obszewką przy rozcięciu ozdobioną białym haftem lub koronką. Spodnie - portki uszyte są z białego sukna i ozdobione przy przyporach i wzdłuż szwów naszyciami pętlicowymi (rodem z wojska węgierskiego) tzw. cyframi wykonanymi ze skręconej czerwono-granatowej włóczki. Portki trybskie mają obcisłe nogawki w dolnej części nogawicy. Do portek używano wąskich, długich na ok. 2 metry skórzanych pasów, ozdobionych metalowymi guzikami. Sporadycznie zakładano opaski podobne do tych z Jurgowa, jednak były one węższe i zapinane na dwie klamry. Pasy nosili też pasterze i juhasi. Najbardziej charakterystyczny element męskiego ubioru to zielona kamizelka tzw. lajbik, szyta z cienkiego, zielonego sukna (jangliji). Kamizelki są krótkie, ozdobione łańcuszkowym haftem z czerwonej i żółtej włóczki (z motywami roślinnymi - zazwyczaj w postaci tulipanów). Z przodu po obu stronach mają trzy rzędy płaskich, metalowych guzików. Brązowa sukmana w odmianie trybskiej jest długa, sięgająca poniżej kolan. Z przodu i na rękawach ozdobiona motywami przypominającymi małe parzenice w kolorach żółtym i czerwonym, przy stójce wycinaną w ząbki aplikacją z czerwonego sukna. Kapelusze z czarnego filcu z szerokim, wywiniętym do góry rondem, ozdobione są (głównie u kawalerów) czerwoną wstążką. Starszym obuwiem są kierpce, które zostały wyparte przez wysokie buty z cholewami, przypominające węgierskie oficerki wojskowe.
Zespół Regionalny CZARDASZ z Niedzicy. Stroje spiskie odmiany kacwińskiej
Odmiana kacwińska stroju spiskiego jest bardzo zbliżona do odmiany trybskiej.
Kobiecy strój składa się z białej koszuli ze stójką, z długimi rękawami z szeroką kryzą wykończoną koronką przy mankietach (śtikeraj) lub krótkimi bufiastymi rękawami, przewiązanymi czerwoną, jedwabną wstążką. Najstarszą formą spódnic były tkane w domu kanafoski. Z początkiem XX w. zaczęto nosić jednobarwne spódnice z cienkiej wełenki tzw. śtofki oraz kretonowe tzw. kartunki. Odświętnym typem spódnicy był kidel gradowy, czyli adamaszkowa biała spódnica. Obecnie poza jednokolorowymi cienkimi spódnicami zakłada się również kwieciste spódnice tybetowe. Pod spódnice wierzchnie kobiety zakładają zazwyczaj trzy szerokie i mocno wykrochmalone halki, nazywane spodniki. Na spódnicę zakłada się fartuch, czyli zapaskę ozdobioną koronką – panny noszą fartuchy w kolorze białym, a starsze kobiety czarnym. Lajbiki z kaletkami w formie pasa materiału ułożonego w płytkie fałdy czasem zszywano ze spódnicą. Najbardziej popularne są lajbiki z czarnego, zielonego czy ciemnoczerwonego aksamitu (barsianiu) lub z kolorowych tybetów. Są to lajbikizapinane na guziki, ozdobione wąskim białym sznurkiem ułożonym w drobną mirwę lub gadzik (tzw. lajbiki sznurowane). Pozostałe elementy, jak czepce, chustki, kożuchy czy buty z cholewami nie różnią się praktycznie od odmiany trybskiej.
Zespół Regionalny CZARDASZ z Niedzicy. Strój spiski odmiany kacwińskiej
W stroju męskim charakterystyczne są sukniane portki z tzw. borytasami (są to dawne husarskie naszycia ułożone w pętle, wykonane z wełnianych czerwono-granatowych tasiemek). Nogawki portek są szerokie, u dołu równo zakończone. Do spodni przez górny obrąb przewlekano wąski pas skórzany - rzymiń, który na widocznej części był zdobiony metalowymi cętkami lub guzikami. Biała koszula zapinana z przodu na guziki nie różni się od odmiany trybskiej, podobnie jak lajbik, czyli zielona, sukniana kamizelka ze stójką, ozdobiona metalowymi guzikami i haftami z czerwonej i żółtej włóczki. Na plecach lajbika jest wyhaftowany rok uszycia kamizelki, a z przodu przy zewnętrznych rzędach metalowych guzików umieszczone są chwasty z włóczki tzw. kistki. Brązowe sukmany mają długość poniżej kolan i są zdobione wzdłuż przodów i na mankietach aplikacjami w postaci kropek z białego i czerwonego sukna, tworzące kształt trójkąta, którego podstawę stanowił czerwony haftowany tulipan. Jako okrycia wierzchnie noszono również białe, zdobione kożuchy oraz serdaki z barwionej skóry, które obecnie nie są używane. Kapelusze tzw. węgierskie z wywiniętym do góry rondem i przewiązane czerwoną wstążką, a także wysokie buty z cholewami są takie same jak w odmianie trybskiej.
Sylwia Plucińska
