Strój ludowy noszony przez Górali Szczawnickich pod względem kroju i wzornictwa najbliższy jest ubiorom spiskim. Z końcem XIX w. odcisnęła na nim swoje wpływy moda podhalańska, a grupa Górali Sądeckich wniosła do niego zmiany w wyszyciach na portkach. W stroju męskim przetrwało wiele zapożyczeń z mundurów austrowęgierskich. Na bazie tych wielorakich wpływów, na przełomie wieków XIX i XX w. w Szczawnicy wytworzył się silny ośrodek nowej mody opartej o elementy spiskie, podhalańskie i sądeckie (głównie hafty), który zahamował ekspansję stylu podhalańskiego w kierunku Pienin. Paradny strój noszono do kościoła, na święta, na odpust, na uroczystości rodzinne. Stary, często zniszczony ubierano do prac w gospodarstwie.
Regionalny Zespół Pieśni i Tańca PIENINY z Krościenka nad Dunajcem
ELEMENTY STROJU KOBIECEGO
Chustka – smatka, nosiły ją przede wszystkim mężatki i to niezależnie od pory roku. Te najstarsze szyto z cienkiej samodziałowej, lnianej, rzadko tkanej materii, zwano je rąbkowymi. Zakładane były na czepiec, do uroczystego stroju. W drugiej połowie XIX w. weszły farbowane z ręcznym drukiem batikowym. Kolejnymi były tybetki z cienkiej wełenki i jedwobki z jedwabiu z frędzlami lub bez o motywach kwiatowych. Zimą i w czasie niepogody okrywano się zarzucając na ramiona grube kraciaste wełniane chusty tzw. łodziwacki, kazimirkule.
Czepiec – rodzaj obcisłej czapki zachodzącej na uszy z wyprofilowanym „zębem” nad czołem. Mocowano go za pomocą tasiemki obwiązywanej dookoła głowy. Szyty był z farbowanego płótna ręcznie drukowanego, później z kwiecistego tybetu, perkalu, atłasu. Zdobiono go krepiną czasami trzepiótkami (cekinami). W latach 20. XX w. pojawiły się czepce o płaskim, okrągłym denku wykonane na szydełku z bawełnianych nici w poprzeczne prążki białe, czerwone i zielone.
Fartuch – kobieca halka noszona pod spódnicą, szyta z białego płótna.
Gorset – szyty z różnych tkanin, te najstarsze z sukna fabrycznego zwanego Anglią, w dwóch kolorach: czerwonym i zielonym. Zapinane były na mosiężne guziki. Kaletki miały formę prostokątnych płatów zachodzących na siebie. W ostatnich dekadach XIX w. przy dziurkach i guzikach pojawiły się hafty w formie poziomo ułożonych potrójnych pętlic. Z początkiem XX w. zaczęto szyć gorsety z gładkiego jedwabiu i kwiecistych wełnianych tybetów. Zmienił się krój: kaletki stały się znacznie mniejsze, gęściej ułożone i półkoliste, zamiast guzików weszły haftki do sznurowania wstążką. Przed I wojną światową zaczęto szyć gorsety aksamitne, głównie koloru czarnego dekorowane barwnym haftem atłaskowym z motywami polnych kwiatów i róż, dodatkowo zdobione cekinami i wzdłuż szwów krepiną (zygzakowatą, kupną tasiemką).
Kaftan – (katanka) odzienie wierzchnie, rodzaj luźnej bluzki wciętej w pasie, sięgającej do bioder z długimi rękawami, szytej najpierw z płótna pokrytego modrym drukiem, a później z materiałów kupnych, głównie perkali. Noszony był przez kobiety zamężne, starsze.
Kamizelka – (lajbik, bezrękawnik) weszła do kobiecego stroju w latach międzywojennych. Szyto ją z błękitnego sukna, z przodu wyciętą w szpic, bez kołnierzyka, z dwoma kieszonkami na połaciach przednich. Wzdłuż brzegów i na kieszonkach zdobiono ją haftem podobnie, jak kamizelki męskie.
Korale (czerwone, prawdziwe) – sznury korali zwane wojkami, z dużych prawie okrągłych paciorków musiały ciasno obejmować szyję. Wiązane z tyłu wstążką w takim samym kolorze, jakim był sznurowany gorset. Swoistą ozdobą korali był doczepiony do najdłuższego sznura krzyżyk lub medalik podarowany pannie przez matkę chrzestną.
Regionalny Zespół Pieśni i Tańca PIENINY z Krościenka nad Dunajcem
Koszula – najstarsze szyto z białego płótna samodziałowego, były mocno marszczone przy szyi i mankietach. Góra bez kołnierza. Na ramionach i mankietach czerwone smużki zwane przyrąbkami, wstawione w płótno podczas tkania na krosnach lub tkane osobno i naszyte na rękawy. Z początkiem XX w. w modę weszły koszule z bawełnianego płótna fabrycznego, z marszczonymi krezami wokół szyi i przegubów dłoni, które ozdobiono białymi haftami atłasowymi o motywach roślinnych i wykończano mereżką.
Kożuch – z biało wyprawionych skór, długi do kolan, zdobiony aplikacjami z kolorowych safianów (cienkiej, miękkiej barwionej koziej skóry). Szwy pokrywano białym safianem przetykanym w kostkę czerwonymi i zielonymi rzemykami. Kraje rękawów, połaci przedniej i stojącego kołnierza wykańczano lamówką z czarnego baranka – oprymą. W XX w. zapanowała moda na krótkie kożuchy sięgające poniżej bioder oraz serdaki, które początkowo wyprawiano na biało, a z czasem farbowano na brązowo. Zdobione były aplikacją z safianowych skórek i kolorowym haftem.
Obuwie, na co dzień, w lecie najczęściej chodzono boso, zimą zakładano kołcony – płytkie pantofle, wykonywane z samodziałowego sukna, przywiązywane sznurkami na bose stopy.
Kierpce – były obuwiem wyjściowym, zakładanym na białą lnianą onuckę lub na wykonaną z wełny w biało-czarne pasy pończochę. Te starszego typu były wytwarzane z jednego kawałka skóry zszytego rzemykiem w kostkę, biegnącego od szpica do pięty. Mocowano je do nóg nawłokami (gruby sznur skręcony z kilku wełnianych nici lub rzemień).
Buty skórzane z cholewami – typu węgierskiego z czarnej skóry, o sztywnej cholewce z dwoma szwami po bokach, górą wykończone paskiem czerwonego safianu. W kostce luźniejsze, na niewielkim 3 cm obcasie z żelazną zelówką, przód ujęty w szpic.
Wysokie obuwie sukienne – zwane sukniakami, z samodziałowego sukna, w kolorze białym, brązowym, czarnym lub szarym, na płaskiej skórzanej podeszwie. Przód i pięta wykończone licową skórą, zapinane z tyłu na rząd skórzanych pasków z metalowymi sprzączkami rozmieszczonymi na całej długości cholewy.
Rańtuch – zwany też płachtą, rodzaj szala zarzucanego na ramiona do uroczystego stroju. Dawniej wykonywany z płótna samodziałowego długiego na ok. 2 m., ozdobiony na końcach prążkami poprzecznymi z czerwonego kanafasu. Występowały także rąbkowe wytwarzane z lnianego samodziału tkanego rzadziej od tiulu. W kolejnych latach weszły w użycie rąbkowe, tiulowe, ozdabiane fabrycznym deseniem, przy czym najbardziej ceniono te z przedstawieniem „drzewa życia” (rajskie drzewo z motywem ptaków).
Spódnica – pierwotnie wykonywana z samodziałowego płótna, szeroka i długa do kostek. Do odświętnego stroju góralki zakładały pasiaste kanafaski szyte z samodziału tkanego na cztero-nicielnicowych krosnach. W tych najstarszych przeważał kolor biały w czerwone i niebieskie prążki, w późniejszym okresie zaczął dominować kolor czerwony w białe prążki. Kolejnym typem były granatowe farbanice zwane inaczej tocenicami, zdobione biało-niebieskim drukiem modrym, długie do kostek, często dołem obszyte tasiemką tzw. miotełką, szczoteczką, aby się nie przecierały. Z początkiem XX w. zaczęto szyć spódnice z cienkich tkanin wełnianych tybetów. Długość ulegała stopniowemu skracaniu do kolan. Na co dzień noszono spódnice z tańszych od tybetu tkanin, głównie z perkalu w drobny deseń lub gładkie.
Zapaska – rodzaj fartucha noszonego z przodu, na spódnicy. Najstarsze szyto z płótna samodziałowego białego, później z farbowanych na granatowo płócien pokrytych dwustronnie drukiem modrym. Kolejne szyto z muślinu, tiulu, a na co dzień z perkalu.
ELEMENTY STROJU MĘSKIEGO
Bielizna – zimą noszono gacie szyte z lnianego lub konopnego płótna, ubierano je pod sukienne portki. Miały luźny krój. Latem stanowiły element stroju codziennego, były także podstawowym ubiorem dla małych chłopców i podrostków.
Cucha, gunia – wierzchnie okrycie z rękawami, szyte z grubego, folowanego sukna. Pierwotnie noszono cuchy w dwóch kolorach: białym i brunatnym. Swobodnie zarzucono je na ramiona lub tylko na jedno ramię, tak jak huzarzy węgierscy. Miały stojący kołnierzyk i zapięcie na mosiężny łańcuszek, długie do połowy uda. Zdobione na piersiach czerwoną sukienną aplikacją tzw. koroną, a po krajach czerwoną wypustkę. Kołnierzyk pokrywano niebieskim suknem, które obwodzono dwukolorową oblamką. Na przełomie XIX i XX w. weszły krótkie gunie zwane kurtkami, których długość dochodziła do bioder. Zdobiono je rytmicznie powtarzającymi się ujętymi poziomo kolorowymi haftami różnych form smrecków i krzyżyków, szlakiem czerwonego ściegu zwanym pasieką, umieszczanych po prawej stronie rozcięcia i na stojącym kołnierzyku.
Czapka – zimowe okrycie głowy, szyta ze skórek jagniąt, które pokrywano niebieskim lub czerwonym suknem. Miała okrągłą główką z włóczkowym pomponem, barankowy czarny otok, opuszczany na uszy i kark. Szczególnie honorowe były pokryte suknem czerwonym i nosili je wójtowie oraz bogaci gazdowie.
Regionalny Zespół Pieśni i Tańca PIENINY z Krościenka nad Dunajcem
Kamizelka – (lejbik) – szyta z sukna fabrycznego w kolorze błękitnym – nazywanym przez górali siwym, starsi stateczni gazdowie nosili kamizelki czarne. Te najstarsze przerabiano z mundurów austriackich i na nich wzorowano. Charakteryzowały się naszytymi na obu połach, dwoma rzędami mosiężnych guzików, ujętych w trzy grupy, z poziomymi naszywkami i z czerwoną wypustką biegnącą wzdłuż wszystkich brzegów kamizelki. Innym starym archetypem były te, które nawiązywały do strojów spiskich, szyte z granatowego sukna, krótkie, z potrójnym szeregiem metalowych guziczków na przodzie i na poziomo wciętych kieszonkach, z łączeniami na krzyż pomiędzy guziczkami, a wzdłuż krajów biegnącym haftem o motywach krzyżyków, spirali zwanej ośminą, baranich rogów w kolorze czerwonym i żółtym, na plecach motyw kwiatowy. Z czasem zamiast zapięcia na guziki wprowadzono haftki, a ilości haftek odpowiadały mosiężne guziczki służące tylko do ozdoby, wkomponowane po obu stronach zapięcia. Zwiększono też ilość kieszonek do czterech. Coraz bogatsze stawały się hafty na przodach, wzdłuż krajów wyszywano ściegiem łańcuszkowym czerwone ośminy, pasieki, pętlicowe krzyżyki, smrecki, serduszka potem doszły stylizowane barwne kwiatki umieszczane w szlakach z oknami i na całych połaciach przodu i tyłu. Dodatkowo całą kamizelkę pokrywano świecącymi cekinami.
Kapelusz – czarny, filcowy, sztywny, dawniej przed użyciem nasączany tłuszczem, przez co stawał się nieprzemakalny. Te najstarsze miały okrągłe i wypukłe główki oraz szerokie krezy wywinięte do góry. Zdobione były kilkoma zwojami czerwonej włóczki zawiniętymi dookoła główki lub rakami, czyli szerokim, skórzanym pasem wyciętym w zęby, nabijanym mosiężnymi guzami. Raki najdłużej utrzymały się na kapeluszach noszonych przez baców stąd ozdobę tą zwano również koroną bacowską. Pod koniec XIX w. na kapeluszach pojawiła się opaska z białych ciętych kostek wołowych naszytych na pasek skórzany, którą z kolei z początkiem XX w. pod wpływem mody podhalańskiej zastąpiły muszelki kauripochodzące z nad morza adriatyckiego.
Koszula – świąteczna szyta była z białego, cienkiego płótna samodziałowego. Rozcięta pod szyją, wiązana czerwoną tasiemką. Na wysokości piersi łączona ozdobną mosiężną spinką. Kołnierzyk pionowy, wywijany na zewnątrz. Rękawy dołem marszczone, zdobione jednym czerwonym prążkiem. Na co dzień ubierano koszule dłuższe, które mocno natłuszczono, tak żeby zabezpieczały przed zamoknięciem, i jak uważano, przed robactwem (insektami).
Kożuch – dawniej szyty z biało wyprawianych skór obszytych kozią czarną oprymą, niekiedy dwukolorową białą i czarną na przemian. Długi do kolan. Zdobiony był safianowymi paskami i kolorowymi rzemykami na wszystkich szwach i krajem rozcięcia z przodu, oraz aplikacjami z czerwonego safianu w kształcie kwiatów tulipana i rozet. Na przełomie XIX/ XX w. zastąpiony kożuchem ze skór wyprawionych na brązowo, krótkim, pozbawionym ozdób.
OBUWIE
Buty z cholewami – wykonane z czarno wyprawionej skóry, o kroju węgierskim, noszone były do odświętnego stroju przez zamożnych gospodarzy i parobków. Ubierano je na spodnie wpuszczając nogawki w cholewy.
Buty sukienne – zwane sukniakami, kapcami noszone były XIX i w pierwszej połowie XX w.. Wykonywano je z grubego sukna w kolorze czarnym, szarym, brązowym lub białym na płaskiej skórzanej podeszwie. Były niskie, do kostki, sznurowane z przodu.
Kierpce – pierwotnie wykonywane były ze skóry wołowej lub ze świńskiej tzw. kierpce spyrcane. Miały zaokrąglone szpice i ściągnięte były w palcach w kostkę za pomocą przewlekanego rzemienia, wiązane na nawłokę – długim rzemieniem. Te najstarsze były pozbawione ozdób. Na początku XX w. zaczęto nosić kierpce typu podhalańskiego, zelowane, o szpicach zaostrzonych, skórze ciemno barwionej. Zdobione były wzorami odciśniętymi za pomocą tłoczka i dodatkowo mosiężnymi guzami.
Pasy – skórzane, dwojakiego rodzaju: jedne służyły do podtrzymywania portek, drugie to opaski. Te pierwsze miały 2 m długości i ok. 5 cm szerokości, przewlekano je przez obszywkę tzw. zagibek – założenie spodni, a pozostałą część owijano wokół bioder tak, że spadała do połowy pośladków, dekorowano je metalowymi ćwiekami, często wytwarzanymi ze starych monet lub wojskowych guzików.
Opaski zwane też pasami bacowskimi, zbójnickimi wytwarzano z podwójnej skóry. Miały do 30 cm szerokości, zapinane na 3 lub więcej mosiężnych klamer, okalały cały pas. Z jednej strony pełniły funkcję ochronną przed niebezpieczeństwem, a z drugiej, z racji umieszczonej w nim kieszeni z klapką były schowkiem, w którym przechowywano pieniądze i dokumenty. Pokrywano je tłoczonymi zdobieniami, plecionkami i nabijanymi ćwiekami. Nosili je bogaci gazdowie, bacowie i ci, którzy pełnili ważne funkcje we wsi.
Rękawice – wełniane i skórzane. Jedne i drugie o jednym palcu. Wełniane z dwoma lub trzema poziomymi biało-czarnymi pasami.
Serdak – krotki kożuch bez rękawów, noszony zarówno w lecie jak i w zimie. Latem i przy niepogodzie zakładany runem na zewnątrz, zimą i w dni suche – odwrotnie. Szyto go z jasnych niefarbowanych skór owczych, wykańczanych na krajach obszyciem z czarnego baranka. Dekorowano go paskami białego safianu, przeplatanymi ułożonymi w kostkę kolorowymi rzemykami. Wzdłuż rozcięcia na połaciach przednich serdaka, zdobiono go czerwonym lub granatowym ściegiem ośminą i czasami pasieką. Pod koniec XIX w. zaczęto nosić kożuszki podhalańskie, barwione na kolor brązowy.
Spodnie – portki, szyte były z grubego samodziałowego, folowanego sukna, o jednym przyporze – rozcięciu nad prawą pachwiną, zasłoniętym patką sukna zwaną zalatacem. Te najstarsze były dopasowane do nogi, dość krótkie (do kostek), prawie pozbawione ozdób, poza wąską czerwoną oblamką wokół przyporu i czerwoną wypustką wzdłuż szwu nogawek. W drugiej połowie XIX w. nogawki stały się znacznie luźniejsze, u dołu pojawiło się rozcięcie tzw. przyporek, nad lewą pachwiną wprowadzono małą kieszonkę. Wyszycia, najpierw nanoszono przy przyporze, w formie małej zdobiny zwanej krzyżykiem, w kolorze czerwonym lub granatowym. Z czasem, zamiast krzyżyka, pod wpływem mody zaczerpniętej od Górali Sądeckich pojawia się zdobina w formie serca – sercówka. U dołu nogawek haft, skoncentrowano przy przyporku. Początkowo tylko na jednej, przedniej jego części, a potem już na obu połaciach. Z czasem wprowadzono też drugą kieszonkę, a pod nimi haft w formie stylizowanych symetrycznie rozmieszczonych trzech pąków kwiatowych. Powiększeniu uległ lampas na szwach, wypustka została zdwojona, a po obu jej stronach wyszywano czerwony ścieg zwany pasieką.
Sukmana – rodzaj ciężkiego długiego płaszcza, sięgającego kolan, z długimi, prostymi rękawami. Szyto ją z samodziału w dwóch kolorach białym i brunatnym. Była wiązana pod szyją kolorową tasiemką, noszona tak jak cucha tylko zarzucona na oba ramiona, zdobiona aplikacjami z czerwonego sukna: u dołu rękawów były to patki tzw. chajtasy; na prawej połaci, powyżej pasa korona składająca się z 3 do 5 zębów.
Zapiąstki (napiąstki) – rodzaj dodatkowych obcisłych mankietów zakładanych na rękawy koszuli w przegubach dłoni. Najstarsze wykonywano z wełny w czarno białe pasy. Z czasem zastąpiono je zapiąstkami szytymi z sukna koloru takiego, jak kamizelka i pokrywano je kolorowym haftem. Zapinane były na haftki. W latach 30. XX w. zaczęto wykonywać zapiąstkina drutach, z różnokolorowej włóczki w poziome prążki.
DODATKI
Fajka – miała drewniany, krótki, zakrzywiony cybuch i gliniany kominek z wieczkiem obkutym mosiężną lub bakfanową (z alpagi) blachą, na której wybijano ornamenty.
Juhaska zwana też ciupagą – laska z obuchem, którą w Pieninach nosili głównie parobcy.
Kapciuch na tytoń – rodzaj woreczka wykonanego ze świńskiego pęcherza machorzyny.
Palica – laska z drewna jałowcowego górą półokrągło wygięta, noszona przez starszych gazdów.
Spinka – pierwotnie wykonywana z mosiądzu i miedzi, spinała koszulę pod szyją. Te najstarsze miały kształt rozet, kolejne formy wieloboczne z zaokrąglonymi wierzchołkami, a następne kształt serca.
Torba skórzana – zwana liptowską, zdobiona ornamentami tłoczonymi, półokrągła, na długim pasku, z klapą zapinaną na metalowe klamry.
Torba z samodziałowego pasiaka na długim pasku, w kolorze brązowym, szarym i czarnym, zdobiona frędzlami skręconymi z osnowy.
Barbara Alina Węglarz
Literatura:
Roman Reinfuss, Strój Górali Szczawnickich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1949; Barbara A. Węglarz, Strój, [w] Kultura ludowa Górali Pienińskich, Kraków 2014
