Chałupa z Płazy. Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, fot. Jacek Kurzeja
Jednym z najciekawszych architektonicznie regionów budowlanych Małopolski był bez wątpienia region budownictwa krakowskiego, obejmujący znaczną, północną część dzisiejszego województwa małopolskiego, zamieszkiwany przez dużą grupę etnograficzną Krakowiaków. Ludowe budownictwo krakowskie charakteryzowało się wielką różnorodnością i wariantowością wynikającą z historycznych procesów osadniczych, lokalnych warunków ekonomicznych, czy wykształconych tu tradycji budowlanych. Kształty wsi odpowiadały przyjmowanym tu od czasów najdawniejszym układom osadniczym. Stąd też w krajobrazie spotkać można zarówno wsie niwowe i łanów leśnych, z charakterystyczną zabudową wiejską skupioną przy placach (okolnice, owalnice), bądź przy drogach (ulicówki, rzędówki, łańcuchówki).
Zdobienie zrębu, chałupa z Podolsza. Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, fot. Jacek Kurzeja
Podstawową jednostką przestrzenną i gospodarczą była zagroda wiejska, na którą składał się dom mieszkalny, usytuowany najczęściej przy drodze lub placu i jak nakazywała tradycja frontem zwrócony ku południowi. Usytuowanie takie determinowało zabudowę wiejską, która przyjmowała charakter szczytowej lub kalenicowej. W skład większych zagród wchodziły obok domu mieszkalnego zabudowania gospodarcze: stodoła stajnia, obora spichlerz, choć równie często stajnie i obory włączano pod wspólny dach z domem. Podstawowym budynkiem zagrody pozostawał dom mieszkalny – chałupa. Wznoszona była w konstrukcji zrębowej z bierwion drewna mniej lub bardziej obrobionych, z podwalinami spoczywającymi na kamiennych peckach. Belki ścian w węgłach wiązano na „jaskółczy ogon” lub „na obłap”. Ściany tradycyjnie wylepiane były gliną i białkowane wapnem lub wapnem z domieszką ultramaryny. Białkowanie ścian w całości było charakterystycznym elementem zdobniczym dla budynków wznoszonych w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa, w Jurze Krakowskiej i na Powiślu Dąbrowsko-Tarnowskim, podczas gdy w południowo-zachodniej części Ziemi Krakowskiej i w okolicach Bochni ustępowało ono miejsca dekoracji częściowej, gdzie wylepiane gliną i malowane wapnem uszczelnienia pomiędzy belkami ścian kontrastowały z surowością naturalnych faktur drewna. Stosunkowo wysokie ściany zrębu chałupy nakrywały wysokie czterospadowe dachy. Więźba dachowa o konstrukcji krokwiowo-jętkowej lub płatwiowej wsparta była na rysiachstanowiących wystające końcówki belek stropowych, wspartych z kolei na wystających uskokowo końcówkach górnych belek zrębu zwanych podrysiami, które nadawały tym domom swoistej malowniczości. Połacie wypełniano układaną gładko słomą, akcentując jedynie naroża dachu odmiennym, schodkowanym układem. Szerokofrontowe chałupy krakowskie posiadały programy jedno-, półtora- lub dwutraktowe, z sienią usytuowaną pośrodku lub w jednej z osi skrajnych. W układach jednotraktowych składały się zazwyczaj z sieni, izby i stajni. W bardziej złożonych, za położonymi w trakcie frontowym izbami umieszczano komory lub inne pomieszczenia gospodarskie. Charakterystyczne małe otwory okienne, umieszczone w ścianie frontowej, posiadały belkowe obramienia, podobnie jak i odrzwia, które na większości obszaru zamieszkiwanego przez Krakowiaków miały półkolisty wykrój górą, zdobiony ciesielskimi „pieskami”. W bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa (Zabierzów, Modlnica, Bronowice, Mogilany, Mogiła) obszerne krakowskie chałupy posiadały rzadką konstrukcję przysłupową, składającą się z systemu mieczowanych słupów stojących przy ścianach i podtrzymujących ramę z płatwi, na której wspierał się dach. Chałupy z okolic Chrzanowa i Oświęcimia wyróżniały malowane biało lub niebiesko pasy zamszeń na ścianach, a także występujące tu obok typowych półkolistych obramień drzwiowych, charakterystyczne zbliżone do siebie, podwójne okienka izby mieszkalnej. Obramienia okien i drzwi zdobione były często pasami z kolorową dekoracja kwiatową. Budynki mieściły często pod wspólnym dachem zarówno pomieszczenia mieszkalne, jak i inwentarskie i magazynowe (Przeciszów, Stawy Moniowskie, Włosienica, Podolsze, Rozkochów i in.). Charakterystycznym elementem w zabudowie zagrodowej była tu ośmioboczna zrębowa stodoła, powszechna jeszcze nas tym terenie do początków XX stulecia. W bogatszych wsiach ziemi olkuskiej i miechowskiej (okolice Wolbromia, Sławkowa, Sierbowic, Otoli) charakterystycznym elementem krajobrazu były zagrody okólne. Zabudowane w zwarty czworobok, składały się ze stojącego szczytem do drogi domu mieszkalnego i usytuowanej naprzeciw niego stodoły, pozostałe zaś boki czworoboku uzupełniały budynki inwentarskie i umieszczona przy szczycie domu brama wjazdowa na dziedziniec, na którym tradycyjnie znajdowało się miejsce na obornik.
Chałupa krakowska. Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, fot. Jacek Kurzeja
Piec wylepiany gliną z kapą. Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, fot. Jacek Kurzeja
W przeszłości wszystkie chałupy były kurne lub dymne. Dym z paleniska wydostawał się przez otwór w powale na poddasze, by stamtąd znaleźć ujście poprzez umieszczone w połaciach dachu otwory dymnikowe. Począwszy od połowy XIX wieku w chałupach krakowskich pojawiły się powszechnie murowane z kamienia lub cegły, wylepiane gliną piece służące do gotowania i ogrzewania. Składały się one z trzonów kuchennych o zamkniętych paleniskach i stalowych blachach do gotowania. Połączone były z obszernymi piekarnikami chlebowymi usytuowanymi w sieni lub drugiej izbie. Dym z czeluści chlebowej odprowadzały nadwieszone nad trzonami profilowane kapy połączone z kominem. Ściany wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych tradycyjnie wylepiano gliną i białkowano wapnem łącznie z deskowymi powałami. W bogatszych domach wszystkie izby, a nie rzadko i komory posiadały deskowe podłogi układane na legarach. Wyposażenie meblarskie stanowiły proste ławy, łóżka i skrzynie w których przechowywano odzież. W 2 połowie XIX wieku w chałupach krakowskich popularne stały się meble malowane. Pochodziły one z wyspecjalizowanych rzemieślniczych ośrodków meblarskich (Skawina, Żabno, Morawica). Stanowiły je malowane na zielono lub niebiesko, zdobione bogatymi dekoracjami kwiatowymi skrzynie, kredensy, komody, stoły, krzesła i ławy. Wnętrza izb mieszkalnych wypełniały zawieszone na ścianach obrazy i oleodruki z wizerunkami świętych przywożone z miejsc pielgrzymkowych i odpustów, a także dekoracje kwiatowe wycinane z papieru i bibuły.
Budynki gospodarcze w zagrodach stanowiły przeważnie wolnostojące stajnie, obory chlewy i spichlerzyki. Ich ilość oraz wielkość uzależniona była od wielkości działki siedliskowej, posiadanego areału rolnego i wielkości dorocznych plonów. Ich układ w obrębie zagrody był zróżnicowany i uwarunkowany położeniem domu w stosunku do drogi. Przy szczytowym usytuowaniu domu przybierały one kształt litery L, przy kalenicowym skupione były zazwyczaj wokół czworobocznego dziedzińca, z sytuowana naprzeciw domu stodołą dostępną dojazdem bezpośrednio z pól. Budynki gospodarcze w zagrodzie podobnie jak chałupy, wznoszone były w konstrukcjach zrębowych i nakrywane dachami czterospadowymi pokrytymi słomą. We wsiach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie rzek, które obfitowały w nadrzeczne łęgi wykorzystywano w budownictwie gospodarczym również wiklinę. Obszerne stodoły, często dwu sąsiekach rozdzielonych boiskiem posiadały słupowo-ramową konstrukcję nośną i ściany wyplatane. W niektórych wsiach skupione były one przy osobnych ulicach stodolnych biegnących na zapleczu działek siedliskowych (Uście Solne, Borzęcin i in.).
Marek Grabski
Wykorzystana literatura:
S. Udziela, Krakowiacy, Kraków 2012; T. Chrzanowski, M. Kornecki., Sztuka ziemi krakowskiej. Kraków 1982; R. Kantor, Krakowiacy. Kraków 1988; J. Czajkowski, Budownictwo ludowe w Krakowskim. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 22, 1976, s. 49-122; M. Grabski, Budownictwo krakowskie. Z historii badań i ochrony. [W:] Dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich i pogranicza krakowsko-śląskiego. pr. zb. pod. red. A. Dobrowolskiego. Chrzanów 2010, s. 54-82.
