Gwary omawianego regionu określa się w dialektologii mianem gwar pogranicza Małopolski środkowej (od północy), Pogórza (od południa) i Krakowskiego (od zachodu) i Sandomierskiego (od wschodu). Ich zasięg odpowiada zasięgowi etnograficznej grupy Krakowiaków wschodnich. Brak tu właściwości gwarowych specyficznych dla tego właśnie regionu. To raczej zlepek cech gwar sąsiednich. Wymieniane w niniejszym opisie cechy gwarowe nie występują na całym obszarze. Z tego też powodu gwara Krakowiaków wschodnich określona została przez S. Urbańczyka i E. Pawłowskiego mianem gwary przejściowej.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: svåska, kuošycek (‘swaszka = swatka, koszyczek’). Przykład drugi reprezentuje niejednakowy stopień utrzymywania się mazurzenia. Zmazurzona spółgłoska c utrzymuje się znacznie mocniej niż s, zwłaszcza jeśli mogłyby one wystąpić w jednym wyrazie. Warto zwrócić uwagę, że wymowa taka notowana była już na przełomie wieków XIX i XX. Współczesne badania potwierdzają tę tendencję również w okolicach Krakowa.
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: jag jesce boł kavalerem, fstadź mu ńe dało, Vojteg muśåł (‘jak jeszcze był kawalerem, wstać mu nie dało, Wojtek musiał’)
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o lub o, np.: kåzała, pråvda, Juzeg my gådå (kazała, prawda, Józek mi gada’); mom, v’idźoł (‘mam, widział’),
- o pochylone, realizowane jako u, np.: ńi mug juz vyčšymać (‘mie mógł już wytrzymać’),
- e pochylone jako y (po spółgłosce twardej) i i (po spółgłosce miękkiej), np.: dyšč, buua b’ida, śirp, dźivek, dep’iro, χlyb, pap’ir, zb’irać, pol’ivać (‘deszcz, była bieda, sierp, dziewek, dopiero, chleb, papier, zbierać, polewać’).
4. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy. W tym zakresie gwary Krakowiaków wschodnich różnią się zasadniczo od gwar Krakowiaków zachodnich. O ile w tamtych gwarach rezonans w śródgłosie jest zachowany, o tyle tu zasadniczo dominuje tzw. wymowa beznosówkowa. Gwary Krakowiaków wschodnich łączą się pod tym względem z gwarami Małopolski środkowej (orientacyjną północną granicę wymowy beznosówkowej wyznaczają miejscowości: Włoszczowa, Końskie, Iłża, Nisko). Trzeba podkreślić, że taka wymowa utrzymuje się współcześnie w bardzo zróżnicowanym stopniu. Zdarza się, że w jednej miejscowości cecha ta jest systemową (regularną), natomiast w sąsiedniej – szczątkową, ograniczoną do wybranych wyrazów. W przeciwieństwie do gwar sądeckich tutejsza wymowa beznosówkowa jest wyraźnie recesywna.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu) przed spółgłoską zwartą występuje brak rezonansu lub grupy e+N i o+N (wymowa nowsza), np.: pam’etom || kolenda (‘pamiętam, kolęda’).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje:
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- e w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: pojade, pšyńese (‘pojadę, przyniosę’)
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: χustke, mame (‘chustkę, mamę’)
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: dadzo, majo (‘dadzą, mają’)
- om || -o w N. l. poj. w odmianie rzeczownikowej i przymiotnikowej, np. z muzykom || z młodo pańo (‘z muzyką, z młodą panią’)
5. Protezy.
Powszechnie występuje labializacja, zarówno w nagłosie, jak i śródgłosie, np.: uopov’adaua, zuerać, puev’edźeć (‘opowiadała, zorać, powiedzieć’).
II. Cechy lokalne
2.1. Cechy fonetyczne
1. Z labializacją wiąże się bardzo charakterystyczna dla tych (i dla niektórych innych dialektów) gwar cecha, mianowicie przesunięcie ku przodowi labializowanego o, w wyniku czego zmienia się ono w e, a samo labialne u może zanikać. Stąd wymowa typu: zågredńikom uacf’i buue, puertek, χuep, de Tårneva, panev’e, destal’i, ńic debrygue, reb’il’i (‘zagrodnikom łatwiej było, portek, chłop, zrobił, do Tarnowa, panowie, dostali, nic dobrego, robili’). Wymowę tę określa się często jako tym kreva mo reg’i (‘krowa ma rogi’). Cecha ta nie występuje w gwarach Krakowiaków zachodnich.
2. Wymowa grup ił, ył jako ‘uł, ‘uł, np. zreb’uu, buło (‘zrobił, było’).
3. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje tu rzadko - w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: o duχak (‘o duchach’) i w zleksykalizowanej formie ńek (‘niech’).
4. Podwojenie s w wybranych formach: z lassa, v lesśe (‘z lasa, w lesie’).
5. Morfem -ygo || -igo w D. lp w odmianie przymiotnikowej, np. debrygue (‘dobrego’).
6. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: brzezovo m’etła (‘brzozowa miotła’).
7. Uproszczenia grup spółgłoskowych trz > č, strz > šč, drz > dž, np.: pačyć, ščeχa (‘patrzyć, strzecha’).
8. Występowanie tylnojęzykowego ŋ przed k, g, np.: pšeloŋk śe, uoŋka (‘przeląkł się, łąka’).
9. Redukcja spółgłoski ł w pozycji interwokalicznej (między dwiema samogłoskami), np.: χćaam, voźiam (‘chciałam, woziłam’).
10. Występowanie znanych też z innych gwar małopolskich (a nawet małopolskiej polszczyzny potocznej) wyrażeń przyimkowych typu ve wuedźe, ze suebom (‘w wodzie, z sobą’).
11. Przejście spółgłoski ń w j, np. tajcovać. To cecha nawiązująca do gwary lasowskiej.
12. Uproszczenie geminat, tj. grup z podwojonymi spółgłoskami, np. leki, dłuszy (‘lekki, dłuższy’). Z kolei w wyrazie mietki (‘miękki’) występuje dysymilacja (rozpodobnie) identycznych spółgłosek.
13. Redukcja ł w grupie chł, np. χopok’i (‘chłopaki’).
14. Występowanie środkowomałopolskich grup śr, źr w miejsce jrz, np. uebejźrel’i (obejrzeli’).
15. Występowanie twardej spółgłoski l w połączeniu li, np. valyć, graly, jezely, lytośćivy (‘walić, grali, jeżeli, litościwy’). Jest to cecha wiążąca gwary Krakowiaków wschodnich z gwarami leżącymi w widłach Wisły i Sanu, tzn. z gwarą lasowską oraz gwarami okolic Sandomierza. Cecha ta, podobnie jak omawiana niżej końcówka -my || -amy, są rezultatami wpływu dialektu mazowieckiego w dialekcie małopolskim, przy czym w przypadku tych dwóch cech mamy do czynienia z wpływami językowymi na obszarach znacznie przekraczających dawne tereny osadnictwa mazowieckiego w Małopolsce.
2.2. Cechy morfologiczne
1. Końcówka -my || -amy w miejsce -mi || -ami, np. s temy kueńmy, uecamy (‘z tymi końmi, oczami’). Występuje tu tzw. zmorfologizowane zjawisko fonetyczne. Oznacza to, że fonetyczne zjawisko pojawiania się tylnego y po stwardniałym m występuje tylko w tej właśnie końcówce fleksyjnej, a nie w każdym innym pierwotnym połączeniu m’i. Stąd też „normalna” wymowa typu m’iska, M’ikouoj itp.
2. Końcówka -va w 1. os. l. mn., np. idźeva, cåfńiva śe!, bedźeva, pačšyva, p’ilneval’iźva (‘idziemy, cofnijmy się, będziemy, patrzymy, pilnowaliśmy’).
3. Występowanie form męskoosobowych czasownika w odniesieniu do rzeczowników niemęskoosobowych, np. wozy jeχal’i (‘wozy jechały’).
4. Występowanie form pluralis maiestaticus w odniesieniu do osób starszych, darzonych szacunkiem, np. mama malovaly (‘mama malowała’).
5. Występowanie morfemu czasownikowego -ovać w miejsce -ywać, np. vygadovać, posuugovać śe (‘wygadywać, posługiwać się’).
Prof. dr hab. Józef Kąś
