Etnologicznemu określeniu „Krakowiacy zachodni” w dialektologii odpowiada określenie „gwary krakowskie”. W opisach dialektologicznych obszar występowania gwar krakowskich wskazywany jest niejednoznacznie. W podziale S. Urbańczyka gwary te zajmują pas od Krakowa po Częstochowę. Ich północną granicę przesuwa nieco na południe E. Pawłowski.
Od zachodu gwary te graniczą zatem z dialektem śląskim (orientacyjną linię wyznaczają miejscowości: Bytom, Katowice, Tychy), od północy z gwarami sieradzkimi, od wschodu z gwarami Małopolski środkowej, od południa z Pogórzem. Orientacyjną linię w ujęciu E. Pawłowskiego wyznaczają tu miejscowości: Myślenice, Kalwaria Zebrzydowska, Wadowice.
Gwary tego regionu nie posiadają bardzo wyrazistych cech fonetycznych, co różni je mocno od gwar Małopolski górzystej. Podkreślał to już niemal 100 lat temu K. Nitsch, a przyczynę takiego stanu upatrywał w silnym oddziaływaniu ośrodka krakowskiego.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: snurek, cekać. Współcześnie jest to cecha mocno zanikająca, co przy utrzymywaniu się z kolei a pochylonego (w postaci o) stanowi o charakterystycznej wymowie na terenach wokół Krakowa. To wymowa typu mosz, opowiadosz, grosz (‘masz, opowiadasz, grasz’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: juz nanieśli, jag opowiadoł (‘już nanieśli, jak opowiadał’)
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako o, np.: zopaska z kwiotkami, widzioł (‘zapaska z kwiatkami, widział’),
- o pochylone, realizowane jako ů, tj. dźwięk pośredni między o i u, np.: dům, vůs, kůniec (‘dom, wóz, koniec’),
- e pochylone jako y (po spółgłosce twardej) i i (po spółgłosce miękkiej), np.: ubirać sie, syroki, tyz (ubierać się, szeroki, też). W dawnych tekstach gwarowych y występuje też po spółgłosce miękkie, np. uciyk (‘uciekł’).
4. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)
- przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują grupy e+N i o+N, np.: tyndy, wyŋg’el, gymba (tędy, węgiel, gęba; to tzw. wymowa wąska), mondry (‘mądry’). Samogłoska o przed N ulega tu często podwyższeniu do u, np.: dzieśunty (‘dziesiąty’),
- przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny i jest to jedyna pozycja jego występowania, np. jy,zyk, zw’õzoł, śõś (język, związał, siąść’),
- przed spółglośkami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje typu wziena, wzieni || buχnył, przepłynył (wzięła, wzięli || buchnął, przepłynął’).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje:
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- e w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: słyse, ide, v’eze (‘wiozę’),
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: matke, zopaske (‘matkę, zapaskę’).
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- om w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: idom tom drůgom, znajom (‘idą tą drogą, znają’)
- om w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: ve sfojom strone, za jakom ńedługom kfile (‘w swoją stronę, za jaką niedługą chwilę’)
- om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. logom, źym’om (‘lagą, ziemią’). Rzadziej występuje tu wymowa z zanikiem spółgłoski nosowej, tzn. wymowa typu z naso mamo (‘z naszą mamą’).
5. Protezy.
Z protez powszechnie występuje labializacja, zarówno w nagłosie, jak i śródgłosie, np.: uůn, uopov’adoł, vuoda, buo, probuosc (‘on, opowiadał, woda, bo, proboszcz’)
II. Cechy lokalne
1. Dla gwar krakowskich charakterystyczne są uproszczenia grup spółgłoskowych. Należą do nich:
- silne uproszczenia grup spółgłoskowych trz > č, strz > šč, drz > dž, np.: čeba, ščel’ić, džywko (‘trzeba, strzelić, drzewko’). Warto zwrócić uwagę że taka wymowa charakterystyczna jest nie tylko dla gwar okolic Krakowa, ale też i polszczyzny potocznej samego Krakowa,
- redukcja spógłski ł występującej po spółgłoskach warto-wybuchowych t, d, g, np.: tusty, dugi, gupi (‘tłusty, długi, głupi’),
- redukcja spógłski ł po ch, np. χop (‘chłop’),
- redukcja spógłski ł w pozycji interwokalicznej, tzn. między samogłoskami, np.: m’aa, staa, syšaa (‘miała, stała, słyszała’)
2. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to w porównaniu z gwarami Małopolski południowej ma mniejszy zakres występowania:
- W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: rośńe po ogrůtkak, nosiył na ryncak (rośnie po ogródkach, nosił na rękach’)
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: głymbokik potokůf, f tyk takik staryk rzecak (‘głębokich potoków, w tych takich starych rzeczach’)
- w wygłosie rdzeni (na południu od Myślenic po Kraków i Tyniec), np. ruk, dak, strak (‘ruch, dach, strach’). Współcześnie jest to zjawisko regresywne i rzadko występujące na niewielkim obszarze,
- w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego oraz w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: byłek, byłbyk (‘byłem, byłbym’). To pozycje, w których przejście -χ w -k występuje współcześnie sporadycznie.
3. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: ńesła, v’ezła, m’etła (‘niosła, wiozła, miotła’).
4. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do kuźńe, ze studńe, s pivńice (‘do kuźni, ze studni, z piwnicy’).
5. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: daam tatov’i, opov’adali o tatov’i (‘dałam tacie, opowiadali o tacie’).
. Morfem -ygo || -igo w D. lp w odmianie przymiotnikowej, np. tygo starygo, tańigo, gup’igo (‘tego starego, taniego, płupiego’). Morfem ten, charakterystyczny dla dialektu śląskiego (w opozycji do małopolskiego -ego), występuje na terenach graniczących z dialektem śląskim.
7. Prefiks uoz- (roz-), np.: uoskozać, uozńyś, uoskrynćić (‘rozkazać, roznieść, rozkręcić’).
8. Przyimek bez w miejsce przez, np. bez pore dni (‘przez parę dni’).
9. Występowanie tzw. pluralis maiestaticus, tzn. form liczby mnogiej przy zwracaniu się do osób starszych, np. nasa bapka opov’adal’i. Cecha ta zdecydowanie ustępuje. Nierzadko w rodzinie dzieci zwracają się tak do dziadków, ale do rodziców już nie.
10. Szerszy zakres występowania końcówki -a w D. l. poj. rzeczowników męskonieżywotnych niż to ma miejsce w polszczyźnie liteckiej, np. do lasa, ze śńega. Podobne zjawisko występuje w D. l. mn. rzeczowników rodzaju żeńskiego, gdzie znacznie szerszy zakres występowania ma z kolei końcówka -ów, np.: mysůf, sofůf (‘myszy, szaf’).
Prof. dr hab. Józef Kąś
