s
Unia Europejska
Krakowiacy

Krakowiacy

Strój i ubiór codzienny Krakowiaków Wschodni

„Strój krakowski” uchodzi za jeden z najbardziej popularnych i rozpoznawanych polskich strojów ludowych. Funkcjonujący od przeszło wieku jako strój narodowy, stał się wręcz synonimem ubioru ludowego, uchodząc jednocześnie za jednolity i oczywisty. Jednakże, obraz historyczny oraz zasięg terytorialny występowania strojów krakowskich ukazuje duże zróżnicowanie, a tym samym niejednoznaczność określenia „strój krakowski”.


Zespół Folklorystyczny OTFINOWIANIE z Otfinowa. Stroje Krakowiaków z Powiśla Dąbrowskiego (Krakowiacy Wschodni)

Stroje krakowskie skrystalizowały swoje podstawowe formy już się w końcu wieku XVIII, zaś momentem przełomowym w jego historii stały się wydarzenia związane z powstaniem kościuszkowskim (1794) i symboliczny gest przywdziania przez Tadeusza Kościuszkę białej, chłopskiej sukmany. Popularność stroju krakowskiego polegała na przekraczaniu granic regionalnych i społecznych, co spowodowało, że awansował w XIX wieku do rangi stroju narodowego. Okres największego rozwoju tego stroju przypadł na drugą połowę wieku XIX (po uwłaszczeniu chłopów) i trwał do początku wieku XX. Proces ten ma również związek z rozwojem przemysłu tekstylnego, co w znaczący sposób wpłynęło na jego zmiany i zróżnicowanie. Przełom wieków to również czas rozkwitu zdobnictwa, zwłaszcza strojów noszonych w bogatych wsiach podkrakowskich takich jak: Bronowice, Mogiła czy Łagiewniki. Rozwój strojów nie przebiegał jednakowo i na niektórych terenach, zwłaszcza oddalonych od Krakowa, już w końcu XIX wieku zaczęły zanikać, zastępowane miejscową odzieżą fabryczną. Z kolei początek XX w. to okres fascynacji młodopolskich artystów (m.in. Stanisława Przybyszewskiego, Lucjana Rydla, Stanisława Wyspiańskiego) kulturą podkrakowskiej wsi, która przejawia się spopularyzowaniem zwłaszcza bronowickiej odmiany stroju krakowskiego. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. w strojach ludowych z innych regionów Polski pojawiła się tzw. „moda krakowska”, będąca synonimem: kolorowych, bogato zdobionych ubiorów. Wówczas upowszechniła się wersja „stroju krakowskiego”, sprzedawana m.in.: w krakowskich Sukiennicach, odbiegająca od ubioru odświętnego noszonego na wsiach podkrakowskich i będąca jej wolnym przetworzeniem na potrzeby klientów z miasta oraz turystów. Od tego czasu „strój krakowski” noszony był przez ludzi z różnych grup społecznych, w Polsce i na emigracji, stając się rownież synonimem polskości i uczuć patriotycznych.


Zespół Regionalny KRAKOWIACY ZIEMI BRZESKIEJ. Stroje Krakowiaków od Szczurowej i Zaborowa (Krakowiacy Wschodni)

Grupa etnograficzna Krakowiaków historycznie zamieszkiwała tereny leżące dzisiaj w północnej części województwa małopolskiego i południowo-wschodniej województwa świętokrzyskiego. Tereny te należały w drugiej połowie XIX w., czyli okresie największego rozwoju strojów do różnych zaborów, co wpłynęło znacząco na ich zróżnicowanie. Tereny na wschód od linii Jędrzejów Miechów, Proszowice, Brzesko, przynależne do zaboru rosyjskiego, zamieszkałe były przez Krakowiaków wschodnich, a na terenach położonych bliżej Krakowa, wchodzących w obszar zaboru austriackiego, mieszkali Krakowiacy zachodni. Podstawowym wyznacznikiem podziału etnograficznego jest występujący na danym obszarze typ sukmany męskiej. Strój, zwłaszcza Krakowiaków zachodnich miał wiele lokalnych odmian, nawet w najbliższych okolicach Krakowa. Drobne różnice zwłaszcza w zdobnictwie gorsetów czy chust czepcowych zachodziły nawet między sąsiednimi parafiami. Trudno jest jednoznacznie wyznaczyć granice występowania, gdyż obszar przenikania się poszczególnych strojów jest zazwyczaj bardzo trudny do zdefiniowania

KRAKOWIACY WSCHODNI

Stroje Krakowiaków wschodnich występowały na terenach rolniczych wschodniej części obszaru zamieszkiwanego przez grupę etnograficzną Krakowiaków. Podobnie, jak w przypadku Krakowiaków zachodnich i na tym obszarze występowało wiele odmian i wariantów ubioru odświętnego. Zasadniczo możemy wyróżnić odmianę z okolic  Pińczowa i Miechowa oraz Zaborowa i wsi położonych na Powiślu Dąbrowskim, która to odmiana najczęściej jest kojarzona ze strojem Krakowiaków wschodnich.

  • Strój kobiecy

Najzamożniejsze Krakowianki z okolic Pińczowa i Miechowa w drugiej połowie XIX wieku nosiły jako okrycie wierzchnie długie, sięgające za kolana żupany z granatowego sukna fabrycznego. Żupan był na podszewce, zapinany z przodu na haftki, z ukośnymi otworami kieszeniowymi po bokach. Charakterystycznym elementem był gęsto fałdowany od pasa w dól tył. Brzegi żupana były lamowane czerwonym suknem, podobnie jak brzegi stojącego kołnierza oraz był zazwyczaj bogato zdobiony amarantowym haftem, nawiązującym w swej formie do haftów z kierezji. W XIX w. dziewczęta, jak i mężatki zarzucały na ramiona płócienne rańtuchy lub łoktusze, zastąpione później chustami naramiennymi.


Zespół Folklorystyczny OTFINOWIANIE z Otfinowa. Stroje Krakowiaków z Powiśla Dąbrowskiego

Elementem różnicującym w stroju, podobnie jak w przypadku Krakowianek zachodnich był gorset. Na  tym obszarze występowały gorsety zapinane na guziki lub sznurowane. Szyto je z rozmaitych tkanin, najczęściej wybierając wełniane, sukienne lub atłasowe w kolorach niebieskim,  zielonym, czerwonym, a także z wielokolorowych tybetów. Gorsety najczęściej były zakończone w talii w postaci zachodzących na siebie kaletek i mogły być zdobione cekinami, aplikacjami, haftem, koralikami i kolorowymi chwastami, jak w przypadku charakterystycznych ciemnozielonych sukiennych gorsetów z okolic Zaborowa i Szczurowej, nawiązujących do zdobienia tamtejszych kaftanów męskich. Spotykamy także sukienne ciemnogranatowe gorsety, zdobione perłowymi guziczkami i amarantowymi chwastami, charakterystyczne dla stroju Krakowianek zachodnich z końca XIX wieku. Od XX wieku kobiety nosiły również  aksamitne gorsety.

Katana, była zakładana na gorset i szyta przeważnie z gładkich wełenek w kolorach dopasowanych do pozostałych elementów stroju. Na przodach i końcach mankietów zdobione je aplikacjami z czarnego aksamitu oraz haftem płaskim i koralikowym.

Pod gorset kobiety w okolicach Miechowa, Jędrzejowa, Pińczowa wkładały zawsze białe koszule, które mogły być wyszywane dawniej czarnym lub amarantowym haftem, a następnie białym. Charakterystyczny czarno-czerwony lub biały haft o motywach roślinnych zdobił koszule Krakowianek na Powiślu Dąbrowskim, które posiadały dodatkowo wokół szyi haftowaną kryzę.   

Zespół Regionalny KRAKOWIACY ZIEMI BRZESKIEJ. Stroje Krakowiaków od Szczurowej i Zaborowa

Spódnice szyto zazwyczaj z kilku szerokości tkaniny, co czyniło je bardzo rozłożystymi i tym samym nadawało odpowiedni, bujny kształt figurze. U góry była bardzo marszczona i wszyta w oszewkę, a na dole od spodu podszyta szerokim pasem materiału dla wzmocnienia dolnej części oraz nadania odpowiedniej formy samej spódnicy.

Zapaski mogły być białe płócienne, z gładkich wełenek, i drukowanych perkali, a także wzorzystych w motywy kwiatowe tybetów. Płócienne mogły mieć na dole szlak haftu dziurkowanego. Na Powiślu Dąbrowskim noszono zazwyczaj zapaski z czerwonej, a później z czarnej wełenki, ozdabiane szerokim pasem haftu białego, ażurowego lub atłaskowego w kolorach czerwono-czarnym lub niebiesko-czerwonym.

Świątecznym okryciem głowy mężatek była biała bogato zdobiona haftem w jednym rogu i odpowiednio złożona chusta czepcowa. Na Powiślu Dąbrowskim chusty czepcowe zdobiono również haftem w kolorze czerwonym. Noszono także czepce z wzorzystych chust perkalowych (białych i czerwonych), a także związywane z tyłu głowy kolorowe wełniane chustki, najczęściej tzw. tybetki.

Uzupełnieniem stroju mogły być wysokie skórzane buty z cholewami lub sznurowane trzewiki.

Biżuteria była skromniejsza niż w okolicach Krakowa. Zamożniejsze kobiety wieszały na szyi sznury prawdziwych korali, biedniejsze sztuczne korale lub szklane.

  • Strój męski

W strojach męskich noszono charakterystyczne sukmany kierezje, z opadającym na plecy trójkątnym kołnierzem (suką). Szyte były najczęściej z brązowego sukna samodziałowego, ale mogły występować również w kolorze granatowym, szarym lub czarnym. Elementem różnicującym był przede wszystkim zdobiony kołnierz. Haftowany włóczką lub jedwabiem w motywy roślinne lub geometryczne, zdobiony był niekiedy dodatkowo cekinami lub aplikacjami z czerwonego sukna. Czasem sukmany te zdobiono na przodzie i przy kieszeniach w postaci szlaków haftów. Szczególnie bogato zdobione kierezje noszono w okolicach Kazimierzy Wielkiej i Pińczowa. Z kolei w części wschodniej, na Powiślu zamożniejsi mieszkańcy wsi nosili opierzanki, czyli brązowe sukmany z charakterystycznym stojącym kołnierzem, obszytym pękami nici jedwabnych tworzącą rodzaj puchu. Opierzanka była dodatkowo zdobiona kolorowym haftem wzdłuż zapięcia i przy otworach kieszeniowych. Na granicy z Krakowiakami zachodnimi, w okolicach Jędrzejowa, Miechowa i Proszowic występowały głównie białe sukmany ze stojącym kołnierzem oraz czerwonymi wyłogami, nawiązujące w formie do popularnych u sąsiadów chrzanówek. Zdobiono je w postaci naszyć z czarnego sznurka, ułożonego w rodzaj pętli lub czarnym haftem geometrycznym. Popularnością cieszyły się przypominające sukmanę, ale szyte z płótna płaszcze zwane płótnianki (górnice, kikle). Odświętne płótnianki ozdabiano niekiedy haftem lub aplikacjami z sukna na stojącym kołnierzu oraz wzdłuż brzegów. Często płótnianki wkładano pod sukmanę, gdyż kaftany nie były tak popularne jak u Krakowiaków zachodnich.


Zespół Folklorystyczny OTFINOWIANIE z Otfinowa. Stroje Krakowiaków z Powiśla Dąbrowskiego

W okolicach Miechowa, Jędrzejowa niekiedy noszono granatowe kaftany z metalowymi guziczkami i amarantowymi chwastami. Z kolei w okolicach Zaborowa popularne były  błękitne lub granatowe kaftany, bogato zdobione kolorowym haftem w motywy roślinne oraz jedwabnymi chwastami w trzech kolorach (żółtym, zielonym i czerwonym). Wyszycia miały tę samą kolorystkę co chwasty i umieszczone były w dolnych rogach przodów kaftana. Czasem prócz motywów kwiatowych haftowano imię i nazwisko właściciela oraz datę wykonania kaftana, szytego często z okazji ślubu. Z okryć wierzchnich zimowych na szczególną uwagę zasługują białe kożuchy „wiślickie”, które noszono w XIX w.

Podobnie jak Krakowiacy zachodni nosili luźne i prostego kroju spodnie płócienne w prążki (czerwone, niebieskie, fioletowe lub czarne) albo sukienne (zazwyczaj granatowe). Spodnie wkładali w wysokie buty z cholewami.

Charakterystycznym pasem, w okolicach Zaborowa i na Powiślu Dąbrowskim była tzw. smycka. Długim i wąskim pasem, nabijanym płaskimi guzikami metalowymi, zakładanym na kierezję, owijano się  2-3 razy, tworząc efekt opadających na biodra pętli. Ponadto noszono  skórzane pasy z brzękadłami, jak u Krakowiaków zachodnich lub białe pasy, zdobione plecionką z safianowej skórki.

Na głowie najczęściej mężczyźni nosili karmazynową rogatywkę, nieco niższą niż w okolicach Krakowa, o rogach wychodzących poza otok, dodatkowo ozdabianą przez drużbów podczas wesela wachlarzem z piór. Popularnym nakryciem głowy była również wełniana magierka, produkowana w Tyńcu pod Krakowem.

Ewa Rossal

Wykorzystana literatura:

Kamocki Janusz, Przyczyny rozpowszechnienia się stroju krakowskiego jako stroju narodowego, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30: 1976, nr 2; Kolberg OskarKrakowskie, cz. I, Kraków 1988; Kowalska-Lewicka AnnaLudowy strój krakowski strojem narodowym, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30:1976, nr 2; Kożuch Barbara, Pobiegły Elżbieta, Stroje krakowskie, Kraków 2004; Piskorz-Branekova Elżbieta, Polskie stroje ludowe, Warszawa 2003; Radzimirska-Pąkowska Anna, Strój krakowski jako strój narodowy, [w:] Etnografia Polska, t.32: 1988, z.2; Seweryn Tadeusz, Strój Krakowiaków Wschodnich, Wrocław 1960; Szewczyk ZdzisławPrzemiany stroju ludowego w okręgu Wolnego Miasta Krakowa, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30: 1976, nr 2; Tetmajer WłodzimierzUbiory ludu polskiego, Krakowskie, T.1,2, Kraków 1904, 1909; Udziela Seweryn, Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków 1930.