„Strój krakowski” uchodzi za jeden z najbardziej popularnych i rozpoznawanych polskich strojów ludowych. Funkcjonujący od przeszło wieku jako strój narodowy, stał się wręcz synonimem ubioru ludowego, uchodząc jednocześnie za jednolity i oczywisty. Jednakże, obraz historyczny oraz zasięg terytorialny występowania strojów krakowskich ukazuje duże zróżnicowanie, a tym samym niejednoznaczność określenia „strój krakowski”.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan (Krakowiacy Zachodni)
Stroje krakowskie skrystalizowały swoje podstawowe formy już się w końcu wieku XVIII, zaś momentem przełomowym w jego historii stały się wydarzenia związane z powstaniem kościuszkowskim (1794) i symboliczny gest przywdziania przez Tadeusza Kościuszkę białej, chłopskiej sukmany. Popularność stroju krakowskiego polegała na przekraczaniu granic regionalnych i społecznych, co spowodowało, że awansował w XIX wieku do rangi stroju narodowego. Okres największego rozwoju tego stroju przypadł na drugą połowę wieku XIX (po uwłaszczeniu chłopów) i trwał do początku wieku XX. Proces ten ma również związek z rozwojem przemysłu tekstylnego, co w znaczący sposób wpłynęło na jego zmiany i zróżnicowanie. Przełom wieków to również czas rozkwitu zdobnictwa, zwłaszcza strojów noszonych w bogatych wsiach podkrakowskich takich jak: Bronowice, Mogiła czy Łagiewniki. Rozwój strojów nie przebiegał jednakowo i na niektórych terenach, zwłaszcza oddalonych od Krakowa, już w końcu XIX wieku zaczęły zanikać, zastępowane miejscową odzieżą fabryczną. Z kolei początek XX w. to okres fascynacji młodopolskich artystów (m.in. Stanisława Przybyszewskiego, Lucjana Rydla, Stanisława Wyspiańskiego) kulturą podkrakowskiej wsi, która przejawia się spopularyzowaniem zwłaszcza bronowickiej odmiany stroju krakowskiego. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. w strojach ludowych z innych regionów Polski pojawiła się tzw. „moda krakowska”, będąca synonimem: kolorowych, bogato zdobionych ubiorów. Wówczas upowszechniła się wersja „stroju krakowskiego”, sprzedawana m.in.: w krakowskich Sukiennicach, odbiegająca od ubioru odświętnego noszonego na wsiach podkrakowskich i będąca jej wolnym przetworzeniem na potrzeby klientów z miasta oraz turystów. Od tego czasu „strój krakowski” noszony był przez ludzi z różnych grup społecznych, w Polsce i na emigracji, stając się rownież synonimem polskości i uczuć patriotycznych.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan. Stroje Krakowiaków od Dobczyc
Grupa etnograficzna Krakowiaków historycznie zamieszkiwała tereny leżące dzisiaj w północnej części województwa małopolskiego i południowo-wschodniej województwa świętokrzyskiego. Tereny te należały w drugiej połowie XIX w., czyli okresie największego rozwoju strojów do różnych zaborów, co wpłynęło znacząco na ich zróżnicowanie. Tereny na wschód od linii Jędrzejów Miechów, Proszowice, Brzesko, przynależne do zaboru rosyjskiego, zamieszkałe były przez Krakowiaków wschodnich, a na terenach położonych bliżej Krakowa, wchodzących w obszar zaboru austriackiego, mieszkali Krakowiacy zachodni. Podstawowym wyznacznikiem podziału etnograficznego jest występujący na danym obszarze typ sukmany męskiej. Strój, zwłaszcza Krakowiaków zachodnich miał wiele lokalnych odmian, nawet w najbliższych okolicach Krakowa. Drobne różnice zwłaszcza w zdobnictwie gorsetów czy chust czepcowych zachodziły nawet między sąsiednimi parafiami. Trudno jest jednoznacznie wyznaczyć granice występowania, gdyż obszar przenikania się poszczególnych strojów jest zazwyczaj bardzo trudny do zdefiniowania.
KRAKOWIACY ZACHODNI
Powszechnie ubiór odświętny Krakowiaków zachodnich uchodzi za synonim stroju krakowskiego. Z kolei za najbardziej charakterystyczne uznaje się zwykle bogate ubiory jakie występowały na przełomie XIX i XX wieku w zamożnych wsiach na północno-wschodnim i północnym obrzeżu Krakowa. Dzisiaj te wsie jak np.: Mogiła, Pleszów, Bieńczyce, Branice czy Bronowice znajdują się w granicach miasta.
- Strój kobiecy
Najbardziej atrakcyjnym wizualnie, a jednocześnie różnicującym elementem stroju Krakowianek były gorset. Jego krój, tkanina, z której był szyty oraz zdobienia zmieniały się nie tylko w perspektywie czasowej, ale również przestrzennej i zależały od zamożności właścicielki. Gorsety uchodzące za najstarsze, występowały w okolicach Krakowa już w XIX w. i były bardzo rozpowszechnione we wsiach położonych na zachód od Krakowa, m.in. w Bronowicach, Liszkach, Kaszowie, Modlnicy. Szyte były z sukna ciemnogranatowego lub czarnego, a od spodu były podszyte i lamowane były czerwonym suknem. W dolnej części posiadały dużą ilość doszytych kaletek, czyli w tym przypadku, charakterystycznych trapezowatych kawałków sukna, zachodzących na siebie nawzajem. Kaletki wizualnie podkreślały talię, a ponadto ich ilość świadczyła o zamożności właścicielki. Gorsety te mogły być zdobione białymi guziczkami z masy perłowej i amarantowym sznureczkiem lub guzikami metalowymi i jedwabnymi chwastami w kolorze amarantowym. Czasem były dodatkowo zdobione prostym kolorowym haftem. Od początku XX wieku powoli ten typ gorsetu zaczął być zastępowany nowszymi odmianami m.in. czarnym aksamitnym, wykończony w talii drobnymi kaletkami albo kontrafałdami. Najbardziej znany przykład tego typu stanowią gorsety z okolic Modlnicy, zapinane na ozdobne haftki i dekorowane naszytymi tasiemkami pasmanteryjnymi, guziczkami i kolorowym haftem o drobnych motywach kwiatowych. Z kolei w okolicach Liszek, Kaszowa i Tyńca pojawiły się wówczas gorsety aksamitne lub atłasowe m.in. w kolorach: niebieskim, czerwonym i czarnym, zdobione złotym lub srebrnym sznureczkiem, naszywanym w stylizowane motywy roślinne i uzupełniane cekinami. Od początku XX wieku we wsiach położonych na północny-wschód od Krakowa m.in.: Pleszowie, Mogile, i innych wsiach wchodzących w skład dzisiejszej Nowej Huty, a także w Bronowicach zaczął upowszechniać się nowy typ gorsetu. Szeroko rozpropagowany przez artystów z okresu Młodej Polski, został uznany za najbardziej reprezentatywny dla stroju Krakowiaków zachodnich. Wspominane gorsety szyto najczęściej z sukna lub aksamitu w różnych kolorach: niebieskim, czerwonym, czarnym, granatowym, zielonym czy fioletowym. Najbogatsze, zwłaszcza ślubne wykonywano niekiedy z drogich tkanin brokatowych lub adamaszków. Nie posiadały one kaletek, a dolna część tyłu, czasem boków, wykończona była fałdkami. Gorsety ozdabiano kolejno szlakami srebrnej i złotej pasmanterii, czerwonych guzików, koralików i cekinów oraz chwastami czyli pękami nitek metalowych albo jedwabnych w rożnych kolorach. Zdobienie zajmowało prawie całą powierzchnię gorsetu, zostawiając tylko wolne boki i środkową cześć pleców. Z czasem wolne przestrzenie zaczęto wypełniać kolorowym haftem o motywach roślinnych, który rozbudowywał się coraz bardziej, przyjmując swoja najbogatszą wersję w gorsecie z Zielonek.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan. Stroje Krakowiaków od Bronowic
W okresie międzywojennym w całym kraju upowszechniły się gorsety z kramów w krakowskich Sukiennicach, szyte z czarnego aksamitu i zdobione wielobarwnymi cekinami, haftem i wstążkami. Choć nie miały odpowiednika w tradycyjnym ubiorze spod Krakowa, znane były jako „krakowskie”.
W chłodniejsze dni kobiety na gorset wkładały kaftany z rękawami (katanki) szyte z różnokolorowych tkanin gładkich lub we wzory: wełenek, tybetów, aksamitu, sukna . Były dodatkowo ocieplane od spodu i zdobione w rozmaity sposób, w zależności od terenu występowania. Na obszarze obecnej Nowej Huty panowała moda na katanki zdobione dokładnie tak jak gorsety rzędami kolorowych guziczków i tasiemek. Wówczas kobiety wkładały gorset pod katanki, które nosiły rozpięte dla wzmocnienia efektu estetycznego. Z końcem XIX w. zaczęły wychodzić z użycia żupany będące rodzajem długiego płaszcza sukiennego w kolorze granatowym, z czerwoną sukienną podszewką i czerwonymi lamówkami. Podobnie zupełnie zniknęły podbite futrem płaszcze, przyjaciółki noszone wyłącznie przez najbogatsze mieszkanki wsi podkrakowskich. Jako okrycie wierzchnie powszechnie noszono również duże naramienne chusty i szale o wzorach kwiatowych, orientalnych lub kraciastych.
Krakowianki pod gorsetem nosiły koszule szyte z białego fabrycznego płótna bawełnianego, ozdabianego białym haftem. W końcu XIX wieku w miejsce starszych koszul z krezą upowszechniły się koszule bez kołnierza, z haftowanym karczkiem i mankietami (we wsiach na północny-wschód od Krakowa) oraz koszule z kołnierzykiem (na terenach na zachód od Krakowa), zapinane na guziki.
Początkowo długie do kostek spódnice szyto z płótna, perkali drukowanych w drobne desenie kwiatowe, atłasów, tybetów (cienka tkanina z domieszką wełny owiec lub kóz tybetańskich, drukowana w motywy karminowych róż i drobne kwiatuszki), gładkich wełenek i jedwabnych adamaszków. Wkładano zazwyczaj kilka, jedną na drugą, zwłaszcza zimą. Ulubionymi spódnicami w okolicach Bronowic na początku XX wieku stały się zielone tybetowe w karminowe różę, chociaż Krakowianki nosiły także spódnice tybetowe białe czarne, niebieskie czy czerwone. Pod wierzchnią spódnicę zakładały zwykle kilka innych. Później zastąpiła je płócienna halka o brzegu wykończonym haftowanymi zębami.
Z przodu spódnicę przykrywała zapaska (fartuch), obszerna i tylko nieco krótsza od spódnicy. Zapaski mogły być wykonane z tybetu, ale zazwyczaj z drobniejszymi motywami kwiatowymi niż na spódnicach, z ażurowego białego tiulu lub z płótna. Płócienne i tiulowe ozdabiano białym haftem. Ulubiony zestaw stanowiła zielona spódnica tybetowa z białą tybetową zapaska obszytą koronką.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan. Stroje Krakowiaków od Dobczyc
Nakryciem głowy zamężnych kobiet były chusty, składane po przekątnej i wiązane w czepiec. Na co dzień były to wzorzyste chusty perkalowe czerwone lub białe, od święta białe, płócienne lub tiulowe, zdobione przepięknym drobnym haftem białym. Niemal w każdej wsi sposób wiązania chustki był nieco inny, stąd ludzie z sąsiednich wiosek łatwo rozpoznawali skąd pochodzi jej właścicielka. Od końca XIX wieku upowszechniły się w ubiorach kobiet zamężnych i dziewcząt kolorowe chustki tybetowe, związywane zwykle z tyłu głowy. Obrzędowym nakryciem głowy panny młodej i druhen był wieniec ze sztucznych kwiatów. Dziewczęta, w dni pogodne i latem, chodziły zazwyczaj z odkrytą głową. Włosy zaplatały w warkocze, wplatały w nie wstążki i wpinały kwiaty, spinki, klamry.
Obuwie odświętne - czarne karbowane buty z cholewami – zdobiono stębnówką, a niekiedy czerwoną safianową skórką. Z czasem zastąpiono je czarnymi sznurowanymi trzewikami. Bogatsze gospodynie nosiły pod zapaską zawieszane na rzemyku skórze sakiewki.
Pięknym dopełnieniem strojów była biżuteria. Jej wyrobem zajmowali się mniej zamożni złotnicy miejscy, głównie Żydzi z krakowskiego Kazimierza, a także uczniowie wprawiający się do zawodu złotnika. Wykonywano ją z bakfonu (stop miedzi, cynku i niklu) lub z mosiądzu. Kobiece pierścionki i spinki do koszul zdobiono koralami i granacikami. Równoramienne, wysadzane pięcioma koralami krzyże wieszano przy sznurach prawdziwych korali, które był ulubioną ozdobą Krakowianek. Prawdziwe korale, ze względu na wysoką powszechnie zastępowano sztucznymi, najczęściej chlebowymi.
-
Strój męski
Najbardziej charakterystycznym stroju elementem była biała sukmana z czerwonym podszyciem, będąca typowym męskim okryciem wierzchnim na ziemi zamieszkiwanej przez Krakowiaków zachodnich. Jednocześnie była zasadniczym elementem odróżniającym od sąsiednich Krakowiaków wschodnich, którzy nosili kierezje, przeważnie w kolorze brązowym. Sukmany te nazywano chrzanówkami ponieważ szyli je masowo krawcy, tzw. sukmaniarze z Chrzanowa. Był to rodzaj płaszcza z sukna, sięgający poniżej kolan i szyty bez podszewki. W pasie lekko była zwężana, ze stojącym kołnierzem i rękawami wykończonymi trapezowatymi klapkami, które w chłodniejsze dni opuszczano na ręce. Właśnie klapki u rękawów, kołnierz, brzegi i lamówka była podszyte czerwonym suknem. W okolicach Bronowic i wsiach położonych na zachód od Krakowa chrzanówki zdobiono chwastami w kolorze amarantowym (lub czerwonym), a we wsiach położonych na wschód od Krakowa (Mogiła, Pleszów, Bieńczyce, Branice, obecnie wchodzące głównie w obszar Nowej Huty) chwasty miały kolor czarny. Na południowy zachód od Krakowa w Dobczycach szyto białe sukmany z charakterystycznymi zdobieniami ze sznurka w postaci krzyży. Z kolei na północy, na granicy z Krakowiakami wschodnimi w okolicach Miechowa spotkać można było mężczyzn ubranych w białe sukmany z geometrycznymi haftami wyszywanymi czarną nicią.
Okryciem zimowym bogatych gospodarzy były długie kożuchy, z dużym wykładanym kołnierzem i często zdobione w postaci plecionek z safianowej skórki i włóczki. Powszechnie noszona w ubiorze roboczym płótnianka (górnica) była jednocześnie ubiorem odświętnym uboższych mieszkańców wsi.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan. Stroje Krakowiaków od Bronowic
Sukmana była najczęściej zakładana na granatowy kaftan bez rękawów z czerwoną podszewką, który był typowym elementem bogatego męskiego stroju krakowskiego. Obok kaftanów bez rękawów występowały w również kaftany z rękawami, które noszono zamiast sukmany. Poszczególny rodzaj zdobień definiował zazwyczaj okolice, z której pochodził właściciel. Na kaftany z wsi na zachód od Krakowa, zdobionych szamerowaniami lub chwastami z amarantowego sznureczka i wypukłymi guzikami cynowymi czy guziczkami perłowymi, zakładano sukmany z amarantowymi chwastami. Do czarno zdobionych sukman, podkrakowscy chłopi nosili kaftany z zielonymi chwastami i płaskimi guzikami mosiężnymi. Kaftany bez rękawów noszono zwykle pod sukmaną, zaś kaftany z rękawami były odzieżą wierzchnią. Kaftany sięgały ponad kolana, a krój przypominał mundury wojskowe, z charakterystycznym tyłem złożonym z luźnych części, zwanych skrzelami, przystosowanych do jazdy konnej. Na granicy ze Śląskiem w Ciężkowicach i Byczynie występowały kaftany będące połączeniem mody śląskiej i krakowskiej, w kolorze zielonym z charakterystycznymi . W odświętnych ubiorach przeważnie młodych mężczyzn i chłopców występowały również kabaty, które zakładano również pod sukmanę. Krój i zdobienia były charakterystyczne dla okolicy, z której pochodził właściciel. Szczególnie efektowne były krótkie kabaty z terenów obecnej Nowej Huty, szyte najczęściej z niebieskiego, granatowego, ale i czerwonego lub zielonego sukna fabrycznego, w formie przypominające dzisiejsze proste marynarki, ze zdobieniami w postaci kolorowych haftów o motywach roślinnych oraz zdobieniami w postaci różnego typu guziczków.
Zespół Regionalny MOGILANIE z Mogilan. Stroje Krakowiaków od Morawicy i Liszek
Kaftan mógł być opasany pasem skórzanym. Najpopularniejszym pasem był szeroki, brązowy „opasek” dekorowany ażurowymi wycięciami podkładanymi czerwonym suknem, nabijany guzami mosiężnymi i haftowany. W końcu XIX wieku rzadziej występował pod Krakowem wąski biały pas z tzw. „brzękadłami”,czyli metalowymi kołkami umocowanymi na zwisających półkoliście rzemykach.
Pod kaftanem znajdowała się długa biała, płócienna koszula z kołnierzykiem, która mógł być haftowany, a koszula pod szyją zapinana na bakfonową spinkę z koralem lub wiązana na czerwoną tasiemkę.
Krakowiak zachodni ubierał od święta szerokie proste portki płócienne, często w pionowe prążki (biało-czerwone, biało-niebieskie czy biało-fioletowe), a na chłodniejsze dni zakładał ciemne (niebieskie albo granatowe) spodnie sukienne. Spodnie wkładał w wysokie buty z cholewami z czarnej skóry, czasem z zdobione rodzajem harmonijki na wysokości kostki.
Na głowie noszono najczęściej kapelusz z nieco zwężaną u góry główką, nazywany celender. Ozdabiano go szeroką czarną aksamitką a młodzi przystrajali pawimi piórami. Do krakowskiego stroju trafił w pierwszej połowie XIX wieku z mody miejskiej, jako naśladownictwo cylindra. W początkach XX wieku zastąpiły go już zwykłe niskie filcowe kapelusze. Powszechnie noszono również magierki, wyrabiane w Tyńcu, a w lecie słomiane kapelusze. Czerwoną rogatywkę krakuskę, wszystkim dzisiaj kojarzącą się z krakowskim strojem już od drugiej połowy XIX wieku nosili właściwie tylko drużbowie weselni „przy bogatym weselu”, czasem dzieci. Drużbowie „czerwoną czapkę”, jak ją nazywano koło Krakowa, przystrajali wiechą pawich piór (symbol witalności, zadziorności, młodości podobnie jak inne pióra) i wstążkami.
Ewa Rossal
Wykorzystana literatura:
Kamocki Janusz, Przyczyny rozpowszechnienia się stroju krakowskiego jako stroju narodowego, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30: 1976, nr 2; Kolberg Oskar, Krakowskie, cz. I, Kraków 1988; Kowalska-Lewicka Anna, Ludowy strój krakowski strojem narodowym, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30:1976, nr 2; Kożuch Barbara, Pobiegły Elżbieta, Stroje krakowskie, Kraków 2004; Piskorz-Branekova Elżbieta, Polskie stroje ludowe, Warszawa 2003; Radzimirska-Pąkowska Anna, Strój krakowski jako strój narodowy, [w:] Etnografia Polska, t.32: 1988, z.2; Seweryn Tadeusz, Strój Krakowiaków Wschodnich, Wrocław 1960; Szewczyk Zdzisław, Przemiany stroju ludowego w okręgu Wolnego Miasta Krakowa, [w:] Polska Sztuka Ludowa, R.30: 1976, nr 2; Tetmajer Włodzimierz, Ubiory ludu polskiego, Krakowskie, T.1,2, Kraków 1904, 1909; Udziela Seweryn, Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków 1930.
