POLKI
Metrum 2/4, tempo szybkie. Pary tańczą wirując obrotami w ujęciu zamkniętym w miejscu lub po obwodzie koła pierwszym lub drugim kierunku tańca, obrotami w prawo lub w lewo w szybkim tempie, bez podskoków, płasko, nogi lekko ugięte w kolanach. Taniec poprzedza zwykle przyśpiewka śpiewana bez towarzyszenia muzyki. po śpiewie muzyka zaczyna grać do tańca, który kończy się dwoma akcentowanymi krokami „raz”, „dwa” lub jednym akcentem „raz”. Zakończenie tańca zgodne z muzyką.
WALCZYKI
Metrum 3/4, ujęcie w parze zamknięte, tempo umiarkowane, tańczone bez wspięcia na palce, postawa wyprostowana, bez nachyleń, obrotami w prawo i w lewo w pierwszym lub drugim kierunku tańca lub w miejscu. Czasami tańczą walczyka bez obrotów w ustawianiu tancerz twarzą do kierunku tańca, partnerka tyłem do kierunku tańca. Często taniec poprzedza przyśpiewka albo wywołanie np. „muzyka, grać walca…”
SZTAJEREK
Metrum 3/4, ujecie w parze zamknięte, tempo umiarkowane. Para stoi na obwodzie koła, tancerz przodem tancerka tyłem do kierunku tańca. Sztajerek jest tańczony płynnie, drobnymi krokami, nogi lekko ugięte w kolanach.
Taniec bywa poprzedzony przyśpiewką lub wywołany przez tancerza np. Sztajera grać!
Tancerz wykonuje krok do przodu prawą nogą na „raz”, na „dwa” przesuwa łukiem po podłodze lewa nogę w przód i równocześnie zwraca ciało w prawo, na „trzy” wytrzymanie ruchu. Tancerka rozpoczyna taniec na „raz” krokiem lewą nogą skośnie w tył na zewnątrz koła, na „dwa” lukiem nad podłogą przenosi prawa nogę za piętę nogi lewej ze zwrotem ciała w prawo, na „trzy” przenosi ciężar ciała na lewą nogę. Następnie para tańczy to samo ale tancerz zaczyna lewą nogą w przód a tancerka prawą nogą w tył. W dalszym ciągu tańca para tańczy dwa kroki walca w obrocie po kole potem znowu powtarza kroki taneczne z początku tańca [krok z przenoszeniem nogi łukiem] a kończy taniec wirując w miejscu trzema krokami z nogi na nogę i wykonuje pojedynczy lub podwójny krok akcentowany zgodny z zapisem nutowym.
CHODZONY
Metrum 3/4, tempo wolne. Taniec korowodowy, tańczony przez dowolną ilość par. Chodzonego tańczy się krokiem chodu wykonywanym z naturalną swobodną elastycznością, sylwetka wyprostowana. Taniec zamawiany przez tancerza, który przypłaca muzyce i wraz z partnerką rozpoczyna chodzonego.
Ustawienie parami jedna za drugą, zwróceni przodem do kierunku tańca.
W czasie pochodu par tancerze od czasu do czasu wykonują kroki akcentowane (pojedyncze, podwójne lub potrójne) zgodne z muzyką. Tancerki nie wykonują kroków akcentowanych. Taniec zaczynają tancerze nogami różnoimiennymi, tancerz ujmuje swoją lewą dłonią lewą dłoń tancerki i idą pochodem po linii kola w pierwszym lub drugim kierunku tańca, kierunek pochodu zmienia tancerz przodujący zakręcając w prawo lub w lewo i pozostałe pary wykonują zakręt w tym samym miejscu co pierwsza para. Zmieniając kierunek tańca tancerze podają sobie prawe dłonie. Chodzony jest urozmaicony wieloma figurami tanecznymi: np. trzymając się za dłonie tańczą w małym kółeczku, wszyscy tworzą duże koło idąc w pierwszym a następnie w drugim kierunku tańca, tancerki tworzą koło wewnętrzne a tancerze zewnętrzne. Inne motywy taneczne to „para w prawo, para w lewo”, i wtedy tancerz ujmuje swoja prawą dłonią, lewą dłoń tancerki, „Mosty” czyli przechodzenie par pod uniesionymi rękami innych par., i inne. Ważnym elementem tańca są ukłony wykonywane zawsze na końcu muzycznej frazy. Tancerze stoją twarzami do siebie, tancerki kłaniają się uginając nogi w kolanach i pochylając głowę, tancerze wykonują skłon od pasa.
OBEREK
Metrum 3/4 lub 3/8, tempo tańca szybkie. Taniec zwykle poprzedzony przyśpiewką wykonywaną bez akompaniamentu muzyki, po śpiewie tancerz wołał „grać..” i zaczynał się taniec.
Oberek tańczony zawsze po kole w pierwszym lub drugim kierunku tańca obrotami w prawo lub w lewo w ujęciu zamkniętym (tancerz ujmuje tancerkę obiema rękami w pasie lub pod łopatki, tancerka kładzie dłonie na ramionach tancerza). pary wirują obrotami, w ostatnim takcie wykonują dwa akcenty „raz”, „dwa” na „trzy” wytrzymanie. Innym motywem tanecznym jest bieg par w przód. Ustawienie twarzami do kierunku tańca, ujęcie otwarte (tancerz ujmuje tancerkę lewą ręką w pasie tancerka kładzie lewą dłoń na prawym ramieniu partnera) wolne ręce położone na biodrach zwinięte w pięść lub swobodnie uniesione w bok. Tancerze biegną drobnym, krótkim krokiem płasko bez resorowania urozmaicając bieg krokami akcentowanymi (zgodnie z muzyką). Kolejny motyw taneczny to, Obroty pary w miejscu. Tancerze w ujęciu otwartym wirują drobnym krokiem tak że tancerz jest „osią” obrotu dla tancerki, tańczy on w miejscu a tancerka obiega go dookoła, następnie po wykonaniu kroków akcentowanych, tancerka jest „osią” obrotu dla tancerza, wirowanie kończą zawsze krokami akcentowanymi.
Oberek urozmaicony jest także krokami krzesanymi, hołubcami, przyklękami tancerzy oraz obrotami wirowymi tancerek. Krok z hołubcem wykonuje tancerz, na „raz” odbicie z nogi prawej, na „dwa” uderzenie w powietrzu o stopę nogi lewej, na „trzy” opadnięcie na nogę prawą. następnie krok oberka zaczyna od nogi lewej. Kroki krzesane tańczone są w miejscu lub po kole. Ujecie w parach zawsze otwarte, ustawienie obok siebie. Krzesany zaczynają tancerze nogami wewnętrznymi, na „raz” krok lekko akcentowany w miejscu, na „dwa” podskok na nogach wewnętrznych z jednoczesnym „krzesaniem” pietą nóg zewnętrznych w przód, nieco w górę, na „trzy” opadnięcie na nogi wewnętrzne. W następnym takcie krok oberka w miejscu. Krok krzesany można tańczyć po kole. Pary ustawiają się lewym bokiem do środka koła, zaczynają nogami prawymi krok „krzesany” do przodu lekko na zewnątrz, w następnym takcie zaczynając nogami lewymi biegną krokiem oberka w przód, nieco do wewnątrz koła. I wersja kroku krzesanego tańczonego po kole trzy kroki krzesane przemiennie, na zewnątrz koła, do wewnątrz i znowu na zewnątrz a następnie jeden takt biegu do wewnątrz koła do pozycji wyjściowej, powtórzenie kroków krzesanych tańczonych przemiennie i zakończenie dwoma akcentowanymi krokami w miejscu.
Urozmaiceniem tańca są przyklęki wykonywane przez tancerza, np. para wykonuje obroty w miejscu, tancerka jest „osią” obrotu dla tancerza po dwóch krokach obrotów tancerz podtrzymywany przez tancerkę wykonuje lekkie odbicie z lewej nogi i przyklęk na prawe kolano, para kończy tą figurę dwoma krokami akcentowanymi. Tancerz akcentuje na „raz” prawą nogą, na dwa nogą lewą, tancerka odwrotnie, zaczyna akcenty lewą nogą i robi to delikatnie. Inna popisową figurą w tańcu są potrójne przyklęki tancerza zakończone zeskokiem na dwie nogi w tym czasie tancerka w ustawieniu przed tancerzem wykonuje trzy obroty krokiem oberkowym przed tancerzem i kończy swój popis dwoma delikatnymi akcentami w miejscu.
W oberku krakowskim pary nie wykonują podnoszeń ani przerzutów tancerek nad głowami tancerzy.
KRAKOWIAK
Metrum 2/4 tempa dość szybkie. Krakowiak jest podstawowym, najważniejszym tańcem w całym regionie. Taniec ma wiele motywów i kroków tanecznych tańczonych w parach, albo oddzielnie tancerze i tancerki.
Przed tańcem zawsze jeden z tancerzy przypłaca muzyce, śpiewa przyśpiewkę i zaczyna taniec. Podstawy krok taneczny to cwał (krok dosuwany, tancerz dosuwa prawą nogę do lewej i uderzając lekko w lewą nogę - wybija ją w bok, w jednym takcie wykonuje dwa kroki dosuwane). Tancerz obejmuje prawą ręką tancerkę w pasie, tancerka opiera swoją lewą dłoń na prawym ramieniu partnera a prawą kładzie na biodrze lub ujmuje brzeg fartucha albo spódnicy, tancerz lewą rękę unosi w górę w skos i krokiem cwału zaczynają taniec po linii koła. Tancerz może urozmaicać krok cwału akcentami, cwał kończy się zeskokiem na obydwie nogi. Tancerka tańczy symetrycznie do tancerza, zaczyna nogą prawą ale nie wykonuje kroków akcentowanych.
Krokiem cwału można tańczyć różne figury np. w ujęciu za dłonie tancerze przesuwają się w pierwszym kierunku tańca po linii koła i po zeskoku tańczą w kierunku przeciwnym i kończą zeskokiem ustawiając się twarzami do siebie a bokiem do środka koła. W tym ustawieniu zaczynają krok cwału w bok, tancerki do wewnątrz koła a tancerze na zewnątrz kończą zeskokiem i to samo wykonują w przeciwnych kierunkach.
Innym ważnym krokiem w tańcu to hołubiec. Tańczony jest bez ujęcia tancerzy, każdy tańczy oddzielnie. (Hołubiec: w przedtakcie uniesienie lewej, wyprostowanej nogi niewysoko w bok odbicie do niskiego skoku z prawej nogi i w czasie wzlotu uderzenie obydwoma stopami. Na raz taktu opadnięcie na prawa nogę i powtórne odbicie lewej nogi na „dwa” opadniecie na nogę prawą i przygotowanie lewej nogi do kolejnego hołubca). W krakowiaku wykonuje się w jednym takcie dwa następujące po sobie hołubce a w następnym takcie przytup-lewa, prawa, lewa noga. Hołubce tańczy się w prawo i w lewo, w ustawieniu twarzami do siebie, można tańczyć po liniach kwadratu, ręce tańczących mogą wskazywać kierunek hołubców lub odwrotnie (ułożenie rąk- odkierunkowe). Kroki akcentowane po hołubcach, wykonują tancerze z rękami położonymi na biodrach.
Krzesany - kolejny krok taneczny krakowiaka. (krzesany-w przedtakcie uniesienie lewej nogi od kolana w tył, ciężar ciała na nodze prawej ugiętej w kolanie, na "raz" taktu wyprost nogi prawej i wyrzut nogi lewej w przód z ostrym szurnięciem obcasem po podłodze na "i" wytrzymanie bez ruchu na "dwa" powrót do pozy opisanej w przedtakcie)
W jednym takcie wykonuje się krok krzesany a w drugim potrójny krok akcentowany.
Kroki krzesane wykonuje się w parach w ustawieniu bokiem do siebie i ujęciu jednoimiennymi rękami w pasie. W pierwszym takcie tancerze wykonują krok krzesany zewnętrznymi nogami a w takcie drugim, krokiem potrójnie akcentowanym zmieniają ustawienie i ujmują się innymi rekami aby znowu wykonać krok krzesany. Można tańczyć krzesany z odejściem tancerzy od siebie potrójnym krokiem akcentowanym i po wykonaniu krzesania osobno wrócić do partnera a także z odejściem do innego partnera.
Drobna kaszka to kolejny motyw taneczny krakowiaka. Tancerze stoją twarzami do siebie, podają sobie dłonie na krzyż. Para krąży krokiem cwału [tańczą małymi krokami] po linii małego koła, wokół wspólnej osi - stopy zbliżają czubkami do siebie tułów wychylają w tył. Po trzech taktach wirowania wykonują zeskok na obie nogi a następni tańczą w przeciwnym kierunku i kończą powtórnie zeskokiem na obie nogi.
Inne figury obrotowe w krakowiaku: obrót pary krokiem kulawym [krok kulawy: na „raz” krok z podskokiem na nodze prawej, na dwa dostawienie nogi lewej do prawej i przeniesienie na ta nogę ciężaru ciała, w kolejnych taktach to samo]
Tancerze ustawiają się bokiem do siebie, obejmują się jednoimiennymi rękami w pasie, wolna ręka tancerza uniesiona w górę w skos, tancerka przytrzymuje wolną ręką spódnicę W tym ustawieniu krążą dookoła wspólnej osi krokiem kulawym zaczynając nogami wewnętrznymi. Tańczą tak przez 7 taktów a w takcie 8-mym wykonują trzema krokami akcentowanymi zmianę ustawienia na drugi bok obok siebie i ujmują się w pasie jednoimiennymi rękami rozpoczynają znowu taniec krokiem kulawym [zawsze nogami wewnętrznymi].
Kolejne motywy krakowiaka, opisane przez Oskara Kolberga w jego dziele „Lud jego zwyczaje, sposób życia” seria VI [Krakowskie II] i w serii XIX [Kieleckie I], to Zapraszalny, Suwany, Przebiegany i Mijany,
Zapraszalny
[dawniej tańczony przez drużbów na weselach] tańczą sami tancerze zaczyna jeden tańcząc po kole szuka sobie partnerki, za nim podążają następni tańczą różnymi krokami marszem, cwałem, akcentują, przytupują, podskakują krokiem kulawym, wykonują hołubce, krzesane...kolejno wybierają partnerki do wspólnego tańca.
Suwany
Taniec wielu par po kole. Tańczą w ustawieniu obok siebie, przodem do kierunku tańca. Najpierw poruszają się krokiem dość wolnego marsza, w miarę narastania tempa muzyki przyspieszają aż zmieniają krok marsza w cwał . Tancerz przytupuje do taktu, uderza podkówkami w podłogę, potrząsa ręką mosiężne kółeczka zawieszone u pasa . Tancerka wolną ręką podtrzymuje dół fartuszka lub spódnicy.
Przebiegany
Tancerze ustawieni są naprzeciw siebie, bokiem do środka koła. Tańczą po linii. koła, [tancerz w przód, tancerka w tył] tancerz opiera ręce na biodrach, tancerka unosi lekko fartuszek. Tancerka „ucieka” przed tancerzem drobnymi krokami w tył, czasem się obraca dookoła własnej osi, raz w prawo potem w lewo, tancerz goni ja tańcząc krokiem kulawym, akcentowanymi krokami chodu, hołubcami. biegiem... dogoniwszy partnerkę dalej tańczą razem. Przebiegany to pierwowzór figury starokrakowska a także porębiańska.
Mijany
Po tańcu w parach po kole tańczący tworzą koło, stojąc w parach kołyszą się od siebie i do siebie a jedna para wbiega do środka koła i trwa gonitwa tancerza za tancerką [podobnie jak w przebieganym] Gdy tancerz dogoni partnerkę tańczą jedna z figur obracanych np. obrót pary krokiem kulawym, drobną kaszkę itp. w tym czasie pary pozostałe ujmują się za dłonie i tańczą
Suwanym [cwałem] po kole. Po chwili inna para wbiega do środka koła i zaczyna swój popis a pozostałe pary stoją i obserwują tańczących. pary tańczące w środku zawsze kończą swój taniec figura obracaną.
Wiesława Hazuka
Bibliografia:
Różne formy tańców polskich. Praca zbiorowa, Warszawa 1980; Taniec w polskiej tradycji, Leksykon. Grażyna W. Dąbrowska, wyd. MUZA S.A., Warszawa 2005/2006; Melodie i pieśni z Powiśla Dąbrowskiego. Zebrał Henryk Łazowski, wyd. Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 1994; Dzieła Wszystkie, Krakowskie II. Oskar Kolberg, wyd. PWM , Poznań 1977; Dzieła Wszystkie, Krakowskie, Suplement do tomów 5-8. Oskar Kolberg, wyd. PWM, Poznań 2005; Pieśni ludu krakowskiego. Opracował Włodzimierz Poźniak, PWM, Kraków, Grażyna Dąbrowska, Warszawa 1997; W kręgu polskich tańców ludowych. Grażyna Dąbrowska, LSW 1979; Tańce regionu krakowiacy wschodni, skrypt własny niepublikowany, Wiesława Hazuka, 1997-1998; Wiedza własna wynikająca z wykonywanego zawodu. Wiesława Hazuka
