Tańce regionalne
Ogólnie stosowane, aczkolwiek nieścisłe, określenie tradycyjnego repertuaru tańców lud., znanych w różnych częściach kraju zw. regionami etnograficznymi. (…) Przez tańce regionalne rozumie się te z nich, które historycznie stanowiły nieodłączny czynnik społeczno-obyczajowy współżycia ludności wiejskiej w zasięgu własnej, parafii, gminy. (...) Wytworzone i kształtowane w ciągu wieków w toku codziennego życia we własnym środowisku, wchodziły (podobnie jak in. wytwory rąk i ducha czy umysłów) w skład treści kulturalnych zw. tradycyjną kulturą ludową. Treści te, w tym określone zwyczaje doroczne i rodzinne, oraz związane z nimi tańce uległy w różnym zasięgu stopniowemu zróżnicwaniu się, w wielu przypadkach wzbogacaniu, pod wpływem różnych czynników: społeczno- środowiskowych, geograficznych i historycznych. Nie wszędzie zdołano zachować do naszych czasów ich dawną tradycję i kształt w jednakowym stopniu autentyczności.
Tańce tradycyjne
W lokalnym środowisku wiejskim dawne, zazwyczaj mało zróżnicowane, tańce przekazywane z pokolenia na pokolenie przez niezamierzony pokaz i przejmowane w wyniku obserwacji – naśladowania (bez pomocy metod dydaktycznych i środków technicznych). Tworzyły one repertuar dobrze znany własnej społeczności, podobnie jak lokalna polszczyzna – gwara, muzyka i pieśni, stroje i sztuka ludowa. (…) Długotrwałemu utrzymywaniu się tych samych tańców sprzyjała powoli następująca wymiana składu wspólnoty wykonawców; stopniowe włączanie do niej nowych uczestników. Jednakże na skutek przekazu opartego wyłącznie na związanej z poczuciem rytmu zdolności zapamiętywania kinetycznego i odtwarzania naturalnych wzorców przez coraz to nowych uczestników tańca, następowały początkowo trudno dostrzegalne, ale nieuchronne zmiany różnych drobnych elementów, zanim wreszcie doszło do zmiany całej choreotechniki i choreografii, do pojawienia się nowych tańców, asymilowanych i podporządkowanych panującym lokalnym obyczajom i rodzimemu stylowi. 2 1. Grażyna W. Dąbrowska – Taniec w polskiej tradycji – Leksykon, wyd. PTECH/Muza SA, Warszawa 2005/2006; str. 232 2. Grażyna W. Dąbrowska – Taniec w polskiej tradycji – Leksykon, wyd. PTECH/Muza SA, Warszawa 2005/2006; str. 264
TAŃCE LACHÓW - wspólne
Lachy to grupa etnograficzna, która wg etnografów uważana jest za region przejściowy pomiędzy Krakowiakami a Góralami Karpackimi. W skład tej dużej grupy wchodzą : Lachy Sądeckie zwane także Lachami Podegrodzkimi1/, Lachy Limanowskie i Lachy Szczyrzyckie. Wszystkie te grupy od północy graniczą z Krakowiakami, a od południa z grupami góralskimi2/.
Wymienione grupy regionalne najbardziej różni ubiór świąteczny, ale mają też wiele podobieństw, szczególnie w jego kroju i zdobnictwie. Podobieństwa i wspólne cechy występują w niektórych tańcach. Tancerze wszystkich Lachów tańczą małymi krokami na płaskiej stopie, przy lekko ugiętych kolanach i wyprostowanej sylwetce. W większości tańczą po linii koła, obrotami w prawo i w lewo, często zmieniając kierunek wirowania. Tańczą żywiołowo, przytupują i pogwizdują z umiarem, przemieszczają się swobodnie w przestrzeni, każda para po swojej linii koła. W całym regionie zachowała się tradycja przyśpiewki wykonywanej przede wszystkim przez tancerza, przed tańcem zamawianym u muzyki.
Tańce, których nazwa, takie same lub podobne elementy taneczne lub cały przebieg tańca, występują w dwóch lub trzech grupach regionalnych:
* Suwana, Kowal, Szewc –- L. Sądeckie, L. Limanowskie, L. Szczyrzyckie,
* Polka z nogi, Ciento polka, , Śtajerek,–- L. Sądeckie, L. Limanowskie,
* Krzyżak – L. Sądeckie, L. Limanowskie,
1/. Lachy Sądeckie ↔ Lachy Podegrodzkie – nazwa funkcjonująca w potocznym języku (czasem w literaturze) dot. mieszkańców parafii Podegrodzie, w której najlepiej i najdłużej zachowała się tradycja w zakresie gwary, muzyki, śpiewu, tańca ubioru świątecznego, obrzędów i zwyczajów dorocznych i rodzinnych.
2/. Lachy Sądeckie – z Góralami Nadpopradzkimi (zw. Czarnymi) i Góralami Łącko-Kamienickimi (zw.. Białymi), Lachy Limanowskie – z Góralami od Kamienicy i z Zagórzanami, Lachy Szczyrzyckie – z Zagórzanami.
OPISY TAŃCÓW:
SUWANA
Taniec pod tą nazwą występuje we wszystkich trzech grupach Lachów. Wspólnymi elementami tańca jest krok suwany ( płaskie przesuwanie stóp po podłodze), drobny krok płaskiej polki, dwuczęściowy taniec i muzyka A-B. Przyśpiewkę mają tylko L. Szczyrzyckie. Pozostałe dwie grupy zamawiają taniec u muzyki, przez zawołanie jego nazwy.
Lachy Sądeckie – Szurok↔Suwana (surok – suwano), taniec pojedynczych par, metrum 2/4, tempo szybsze od umiarkowanego. Nie ma swojej przyśpiewki. Tancerze w parze ustawieni są obok siebie, zwróceni przodem do I kierunku ruchu, zewnętrzne ręce złączone dłońmi wysunięte w przód. Taniec i muzyka mają 2 części: A-B.
I cz. tańca, mel. A – przesuwając stopy po podłodze / dwa kroki w takcie / para przemieszcza się do przodu po linii koła, płynnie, drobnymi energicznymi krokami przy lekko ugiętych kolanach. W końcowych dwóch taktach, czterema przytupami tancerze zmieniają ustawienie i ujęcie rąk, zwracając się przodem do siebie.
II cz. tańca, mel. B – para w 1 takcie wykonuje krok płaskiej polki w półobrocie. W 2 takcie tancerz po postawieniu na „raz” prawej nogi w tył, na „i dwa” wykonuje zwrot stóp w prawo z rozsunięciem ich tak, że prawą nogę wysuwa w przód a lewą w tył. Obie nogi są równomiernie obciążone. Tancerka wykonuje lewą nogą krok w tył, dosuwa do niej prawą z równoczesnym ich zwrotem w prawo. Kroki te powtarzają do końca melodii.
Lachy Limanowskie – Polka suwana ( suwano ), nie ma swojej przyśpiewki, a taniec zamawiany jest zawołaniem „Suwanom grojcie !”. Taniec pojedynczych par, w tempie szybkim o metrum 2/4, ma 2 cz. tańca i muzyki A-B. Para tancerzy zwrócona przodem do siebie w ujęciu okrągłym, w pierwszej cz. ustawiona bokiem do kierunku tańca.
I cz. tańca, mel. A – para wykonuje do boku cztery kroki odstawiane z dostawianymi, przesuwając stopy po podłodze / tancerz od lewej nogi w bok, tancerka od prawej/. Następnie tańczą 4 kroki płaskiej polki w miejscu. Wszystkie kroki od początku powtarzają jeszcze raz.
II cz. tańca, mel. B – w ujęciu podstawowym para tańczy polkę drobnymi, płaskimi krokami, obrotami w prawo, przemieszczając się po obwodzie koła w pierwszym kierunku. Przy powtórzeniu tańca, polkę tańczą obrotami w lewo. Pozostałe elementy wykonują tak samo.
Lachy Szczyrzyckie – Suwana (suwano). Ten region ma swoją dwuzwrotkową przyśpiewkę, śpiewaną najczęściej przez tancerzy jedna po drugiej, podczas tańca.
Idzie wuoda idzie, nie nocuje nigdzie, bo jakze mo nocować, kiej musi wondrować. uOj, zebyś ty wiedziała, jaki jo zołosny, jak na mnie nie pocekos, nie docekom wiosny.
Metrum 2/4, tempo umiarkowane, podczas śpiewu wolniejsze, w tańcu szybsze. Taniec i muzyka mają także dwie części – A-B.
I. cz. tańca, mel. A. Tancerze w parze ustawieni i w ujęciu rąk – jak u L. Sądeckich – tańczą też krokami suwanymi / 2 w takcie/, przemieszczają się po linii esowatej i w ostatnim takcie potrójnym przytupem zwracają się przodem do siebie, zmieniając ujęcie rąk na okrągłe.
II. cz. tańca, mel. B. Tancerze w parze tańczą polkę takimi samymi drobnymi krokami, obrotami w prawo i w lewo, dalej po linii esowatej wyznaczanej przez parę prowadzącą. Tancerze w taki sam sposób , w każdym takcie na „dwa”, wykonują ugięcie kolan z równoczesnym niewielkim wyrzuceniem w tył wolnej nogi i postawieniem na całą stopę drugiej. Kończą podwójnym przytupem. Przy powtórzeniu tańca, tańczą po obwodzie koła.
KOWAL
Wspólną cechą tego tańca-zabawy jest nazwa, naśladownictwo pracy kowala i metrum 2/4. Każda grupa ma swoją przyśpiewkę. Różnice przedstawione są w opisach poszczególnych grup.
Lachy Sądeckie – Kowal (kowol), taniec – zabawa, naśladująca pracę kowala, ma dwie części w tańcu i muzyce: A–B i swoją przyśpiewkę. Jak kowole w kuźni kujom,/ młoteckami mig, mig, mig,/ jak kowole zanitujom,/ nie potrafi nik(t), nik, nik ! , która wykonywana jest równocześnie z ruchem przypisanym do tekstu. Metrum 2/4, tempo umiarkowane, w II cz. tańca nieco szybsze. Ujęcie rąk podstawowe tylko w drugiej części tańca.
I. cz. tańca, mel. A. Tancerz klęczy na prawym kolanie i na nim opiera lewą dłoń zwiniętą w pięść. Prawą ręką, w jednym takcie wykonuje zamach i uderza w dłoń lewej ręki, powtarzając ten ruch do końca śpiewu. Przy słowach: mig i nik(t), trzykrotnie uderza dłonią w dłoń. Tancerka stoi przed partnerem i trzymając rąbek fartuszka lub spódnicę powiewa nią, naśladując miech.
II. cz. tańca, mel. B. Para tańczy drobną polkę po obwodzie koła w prawo lub w lewo, dowolnie zmieniając kierunek wirowania. Taniec kończą podwójnym przytupem.
Lachy Limanowskie – Kowol, taniec i melodia są dwuczęściowe A–B i mają swoją dwu-zwrotkową przyśpiewkę. Zwrotka pierwsza: U kowola kujom podkówecki,/ dla kuonisia na bose nózecki,/ kujom, kujom, tęgo poklepują,/ a podkówki ino pobrzękujom. W drugiej zwrotce zmienia się tyko tekst w ostatnich 4 taktach, na „… ino iskry od nich uodlatujom”
I. cz. tańca, mel. A. Tancerze w parze wykonują takie same ruchy i są w takim samym ustawieniu jak u L. Sądeckich z tą tylko różnicą, że dziewczyna nie powiewa fartuszkiem, tylko klaszcze w dłonie (jedno klaśnięcie w jednym takcie).
II. cz. tańca, mel. B. Para tańczy drobną polkę w miejscu obrotami w prawo, akcentując ostatni takt mocnym przytupem na „raz” i wytrzymaniem ruchu na „i dwa”. Zmienia obroty na wirowanie w lewo przy powtórzeniu melodii. Kończą podwójnym przytupem. Przy 2 zwrotce tańczą tak samo.
Lachy Szczyrzyckie – Kowol, to taneczna zabawa dwuczęściowa z mel. A–B, naśladująca pracę, jak w poprzednich regionach, z elementami ruchowymi dostosowanymi do treści cztero zwrotkowej przyśpiewki, śpiewanej tylko przez tancerki:
Kuowolu, kuowolu zróbze mi zomecek,/ zebym zamykała ślubny pierścionecek.
W następnych zwrotkach słowa z pierwszej „zomecek – pierścionecek”, zamieniane są na: klucyki – trzewiki, kłotecko – chustecko, naróbze mi kłotek – nie robili plotek . Pozostałe słowa, są takie same. Metrum 2/4, tempo w śpiewie wolniejsze, w tańcu szybsze.
I. cz. tańca, mel. A. Tancerz klęczy i wykonuje takie same ruchy, jak opisano w poprzednich grupach, przez wszystkie cztery zwrotki. Tancerka zwrócona przodem do tancerza, tańczy tak samo jak u L. Sądeckich lub trzymając ręce na biodrach, przestępuje krokiem dostawianym w prawo i w lewo. Te same elementy ruchowe powtarza w następnych zwrotkach.
II. cz. tańca, mel. B. Tancerz dalej klęczy i wskazującymi palcami w rytmie ósemkowym uderza o kolano, robiąc to przez wszystkie zwrotki. Tancerka po 1 zwrotce krokiem cwału, okrąża tancerza w prawą i w lewą stronę, zaznaczając podwójnym przytupem zmianę kierunku. Po 2 zwrotce, stojąc za plecami partnera, opiera dłonie na jego barkach i 6 krokami cwału tańczy z boku do boku, zaglądając „co robi tancerz”. Po 3 zwrotce unosi rękę z chusteczką w dłoni, krokiem drobnej polki tańczy przed klęczącym tancerzem, zmieniając obroty co cztery takty. Po 4 zwrotce tancerz zgrabnym skokiem wstaje z klęku na „raz” w takcie, na „dwa” obydwoje klaszczą w dłonie, ujmują się pod łokcie / haczyk / i krokami dostawianymi w rytmie ósemkowym tańczą wokół wspólnej osi. Na powtórkę melodii, zmieniają kierunek obrotów. Kończą potrójnym przytupem.
SZEWC
Tak, jak w poprzedniej zabawie-tańcu, wspólnymi elementami w tych trzech grupach, jest nazwa, naśladownictwo pracy szewca i metrum 2/4. Lachy Limanowskie i Szczyrzyckie tańczą do tej samej melodii z przyśpiewką.
Lachy Sądeckie↔Świec↔Sewc, dwuczęściowa melodia A–B i taka też zabawa taneczna. Posiada swoją przyśpiewkę: uOzeniuł się świec, świec, świec, nie kcioł inny zony mięć, a u ona go nie kciała, za innemi patrzała., w którą chętnie bawili się i młodzi i starzy. Kiedy w zabawie uczestniczyła większa grupa, robili sobie takie żarty. Klęcząc na jednym kolanie w ciasnym kółku, niby nie- chcąco trącał jeden drugiego, co powodowało przewracanie się następnych klęczących.
Metrum 2/4, tempo umiarkowane, w cz. II – szybsze.
I. cz. tańca, mel. A. Wszyscy uczestnicy zabawy klękają na prawym kolanie, naprzeciw siebie w parze i lewą rękę zwiniętą w pięść opierają na kolanie. Tancerze śpiewają i trzymając niby igłę w prawej ręce, wykonują dwa zamaszyste ruchy naśladujące szycie. Na trzecie słowo „świec” uderzają nią w lewą rękę. Te ruchy powtarzają jeszcze trzy razy. W ostatnim takcie z odbicia od podłogi zeskakują na obie nogi i łączą się w ujęciu podstawowym.
II. cz. tańca, mel. B. Tańczą drobną polkę obrotami w prawo i w lewo po linii koła w I kierunku. O zmianie kierunku obrotów, decyduje tancerz.
Lachy Limanowskie i Lachy Szczyrzyckie↔ Sewc. W tych grupach regionalnych w stosunku do L. Sądeckich, ten taniec-zabawowy jest bardziej rozbudowany i bogatszy pod względem ruchowym i tekstowym przyśpiewki. Obie grupy w tę zabawę naśladowczą bawią się i tańczą do tej samej przyśpiewki: Hejze ino ho, sewc pociągiel mo, sewc pociągiel mo, roz, dwa, babe trzy. Klepie młotkiem po kopycie, rozdymo się niby król, bije babe całe zycie, a z flasecki; dul, dul, dul. Różnica między tymi grupami polega na tym, że L. Limanowskie śpiewają 4 zwrotki i w każdej następnej zwrotce słowo - „pociągiel” zamieniają na: kopyto, kołecki, dratewko.
L. Szczyrzyckie śpiewają 3 zwrotki, wymieniając kolejno: pociągiel, kopyto i dratewke. Taniec i mel. mają dwie części A–B. Metrum 2/4, tempo umiarkowane, I cz. tańca bez ujęcia rąk. Wykonawczo obie grupy mają wspólne elementy ruchowe, ale i je różniące. Para stoi w dowolnym miejscu, zwrócona przodem do siebie.
1. zwrotka
I. cz. tańca, mel. A. L. Limanowskie -Tancerz po 1 klaśnięciu w dłonie unosi kolano w górę i energicznym ruchem naśladuje założenie paska (pocięgla) na kolano. Powtarza ten ruch dwa razy. Tancerka klaszcze w dłonie w rytmie ćwierćnut. W ostatnich trzech taktach obydwoje klaszczą 3 razy w ręce. L. Szczyrzyckie - Tancerz ugiętymi w łokciach rękami wykonuje okrążanie dłoni / młynek /, unosi kolano i energicznym ruchem łokciami w tył, naśladuje założenie pocięgla, po czym stawia nogę na podłodze. Powtarza te elementy jeszcze raz. Tancerka z rękami na bokach wykonuje dostawiane kroki kroki w prawo i lewo. W ostatnich dwóch taktach tancerz klaszcze 3 razy ruchem z góry w dół, tancerka obraca się w miejscu trzema krokami.
II. cz. tańca, mel. B. Przy tej części melodii tancerze obydwu grup, tańczą tak samo. Pary ujęciem pod prawe ręce (haczyk) krążą 6 krokami wokół wspólnej osi, następnie przytupują trzykrotnie i krążą w przeciwną stronę w ujęciu za lewe ręce. Kończą potrójnym przytupem.
2. zwrotka
I. cz. tańca, mel. A. Tancerz u L. Limanowskich klęka na prawe kolano, opiera na lewym lewą pięść, a pięścią prawej ręki na każde „raz” w takcie, z zamachem uderza w lewą. Tancerka klaszcze w ręce, jak podczas 1 zwrotki (jedno klaśnięcie w takcie). W ostatnich 2 taktach, obydwoje klaszczą 3 razy. Para tancerzy u L. Szczyrzyckich powtarza wszystkie gesty i ruchy – jak to czynili podczas 1 zwrotki. W ostatnim takcie tancerz klęka na prawe kolano.
II. cz. tańca, mel. B. Tancerz u Limanowian dalej klęczy, unosi rękę w górę, którą ujmuje tancerka i krokami chodu okrąża go, zmieniając kierunek w połowie melodii przez potrójny przytup. W ostatnim takcie tancerz wstaje potrójnym przytupem. Tancerz u Szczyrzycan klęcząc, uderza pięścią o pięść, a tancerka okrąża go lekkim posuwistym chodem, zmieniając kierunek okrążania. W ostatnim takcie tancerz wstaje z kolana potrójnym przytupem.
3. zwrotka
I. cz. tańca, mel. A. Tancerze Limanowian stojąc w parze naprzeciw siebie śpiewają i w 2 takcie klaszczą 1 raz w dłonie, następnie prawą pięścią uderzają 6 razy o lewą dłoń w rytmie ćwierćnut i na końcu klaszczą trzy razy. Szczyrzycanie też stoją naprzeciw siebie i wykonują te same elementy ruchowe jak podczas 1 zwrotki, ale tancerz tu nie unosi kolana, ani nie klęka.
II. cz. tańca, mel. B. U Limanowian tancerz stoi z rękami na biodrach i śpiewa. Tancerka tańczy krokami dostawianymi, po dwa w prawo i dwa w lewo. W ostatnim takcie obydwoje wykonują potrójny przytup. Tancerz u L. Szczyrzyckich unosi prawą rękę w górę którą ujmuje tancerka i krokiem chodu zbliżonego do lekkiego biegu, okrąża tancerza. W ostatnim takcie opuszczają ręce i trzy razy przytupują. Przy powtórzeniu mel, B, ujmują się za lewe ręce i tancerka powtarza okrążenie w przeciwnym kierunku. Kończą taniec potrójnym przytupem.
4. zwrotka
I. cz. tańca, mel. A. Tę zwrotkę tańczą i śpiewają tylko L. Limanowskie. Para stoi naprzeciw siebie. Obydwoje równocześnie, uniesionymi rękami na wysokość piersi, zgiętymi w łokciach, w pierwszym takcie wykonują „młynek”, a drugim energicznie cofają łokcie w tył. Te elementy powtarzają jeszcze 2 razy, po czym klaszczą trzy razy, ruchem – w dół, w górę.
II. cz. tańca, mel. B. Bez ujęcia rąk, które opierają na biodrach, krokami chodu w rytmie ćwierćnut, krążą wokół wspólnej osi w I i II kierunku. Kończą taniec potrójnym przytupem.
Michalina Wojtas
Bibliografia:
1. Michalina Wojtas – Tańce Lachów od Sącza, od Limanowej, od Szczyrzyca, wyd. M. Wojtas, Nowy Sącz 2007 i własne badania terenowe w latach 1965 - 1975
2. Lidia Michalikowa, Zofia i Stanisław Chrząstowscy – Folklor Lachów Sądeckich, wyd. COMUK, Warszawa 1974
3. Grażyna W. Dąbrowska – Taniec w polskiej tradycji – Leksykon – wyd. PTECH/Muza SA, Warszawa 2005/200
