O projekcie

Województwo małopolskie to kraina wyjątkowa. Ze zróżnicowaniem geograficznym i przyrodniczym (od krajobrazów jurajskich okolic Olkusza i Ojcowa, poprzez żyzną Nizinę Nadwiślańską, dawną Puszczę Niepołomicką, rozległe Pogórze Karpackie – po liczne pasma Beskidów i Tatry) idzie tu w parze niezwykła różnorodność kultury jej dawnych mieszkańców. Na jej bogactwo, oprócz środowiska naturalnego, wpłynęła istotnie historia regionu, zwłaszcza dzieje osadnictwa. Do odrębności kulturowej Górali karpackich przyczyniło się na przykład zarówno sąsiedztwo z królestwem węgierskim, trwające od średniowiecza, jak i późniejsze osadnictwo tzw. wołosko-ruskie (XV-XVII w.). Liczne meandry historii wzbogaciły Małopolskę etnicznie: oprócz Polaków żyli tu Rusini, Niemcy, Słowacy, Żydzi, Romowie (osiadli Cyganie karpaccy) – tworząc wspólnie niezwykle barwną mozaikę kulturową.

Na terenie dzisiejszego województwa małopolskiego istniało niegdyś bez mała dwadzieścia wyodrębnionych grup etnograficznych. Na północy byli to Krakowiacy z wieloma subregionami w części zachodniej i wschodniej, na południu – kilkanaście grup Górali karpackich, a pomiędzy nimi, na Pogórzu Karpackim, szeroki pas regionów lachowskich o przejściowym charakterze kultury, łączącej cechy krakowskie i góralskie. Wszystkie one różniły się między sobą gwarą, tradycyjnym strojem, folklorem muzycznym i tanecznym, sprawowaniem obrzędów, lokalnymi zwyczajami a także sposobami codziennego bytowania. Z czasem grupy o wyrazistej, ekspansywnej kulturze (jak Krakowiacy, Lachy Sądeckie czy Górale Podhalańscy), promieniując na tereny sąsiadów, tworzyły – zwłaszcza na ich peryferiach – kolejne strefy swoich wpływów kulturowych, które zmieniały etnograficzny koloryt Małopolski. Niektóre grupy lub ich części (np. wokół miast, lub na obszarach o rozwijającym się przemyśle), szybciej zatracały dawną odrębność czy nawet poczucie własnej tożsamości. Wpłynęło to, co najmniej od początku XX w., na trwałe zacieranie się granic niektórych regionów.

Należy też przypomnieć, że w nowszych czasach mapę etnograficzną góralszczyzny karpackiej drastycznie zmieniła skomplikowana sytuacja polityczna tuż po II wojnie światowej. Przymusowe przesiedlenia ludności rusińskiej (ukraińskiej), m.in. Łemków i tzw. Rusinów Szlachtowskich (1945-1947r.), przerwały ciągłość kulturową na terenach przez nich zamieszkałych.

Zasięgi terytorialne poszczególnych grup, publikowane w szeregu prac etnograficznych czy krajoznawczych, nie są jednoznaczne. Wyznaczane od połowy XIX wieku do czasów niemal współczesnych przez wielu badaczy rozmaitych specjalności, bardzo się od siebie różnią. Złożył się na to zarówno wybór kryteriów badawczych, jak przede wszystkim – różny czas prowadzenia badań. Weryfikacja wyników tych prac nie jest możliwa, ponieważ ich przedmiot, jakim była tzw. tradycyjna kultura wiejska – po prostu już nie istnieje; od niemalże stu lat jest kategorią historyczną. Na mapie etnoZAGRODY pokazujemy jedną ze współcześnie uznanych wersji zasięgu poszczególnych grup (z jednym wyjątkiem), niekiedy komentując wybór w opisie wstępnym.

Lawinowo postępujące w ciągu XX wieku zmiany cywilizacyjne, prowadziły sukcesywnie do zmniejszenia się, a w dzisiejszych czasach – do zaniku dystansu kulturowego między środowiskiem wiejskim i miejskim. Ale pamięć rodzinna, podtrzymująca świadomość dawnej odrębności kultury tzw. ludowej sprawia, że dzisiejsi mieszkańcy Małopolski poszukują swojej tożsamości, swojego własnego miejsca w przestrzeni kulturowej. Żywym świadectwem tych aspiracji są wyjątkowo liczne w naszym województwie zespoły regionalne, muzyki ludowe, grupy śpiewacze i obrzędowe (zwłaszcza kolędnicze). Prężnie działają Koła Gospodyń Wiejskich, reaktywują się pracownie niegdyś powszechnych, a dziś już ginących rzemiosł wiejskich, w tym również artystycznych, jak hafciarstwo, koronkarstwo czy plastyka obrzędowa. Pracują kontynuatorzy tradycyjnej sztuki ludowej (np. rzeźbiarze, malarze na szkle, i in.)

To duże zainteresowanie wszystkimi niemal dziedzinami życia tradycyjnej wsi, skłoniło nas do prac nad etnoZAGRODĄ. Zapraszając do wędrówki po etnograficznych zakamarkach Małopolski, mamy nadzieję, że pomoże ona zrozumieć fenomen kulturowego bogactwa i różnorodności tej ziemi.

Maria Brylak-Załuska