s
Unia Europejska
Lachy Szczyrzyckie

Lachy Szczyrzyckie

Lachy Szczyrzyckie lub Szczyrzycanie usytuowani są pośrodku grup lachowskich, tworzących niegdyś na Podkarpaciu równoległy do Beskidów pas osad, których kultura, uformowana na styku góralszczyzny karpackiej i Krakowiaków, miała wyraźnie mieszany, przejściowy charakter.

Szczyrzycanie zamieszkują nieckowatą kotlinę sięgającą skraja Pogórza Wiśnickiego na północy i podnóża północnych stoków Beskidu Wyspowego na południu. Centrum regionu to dolina Stradomki, prawego dopływu Raby. Administracyjnie jest to styk powiatów myślenickiego, bocheńskiego i limanowskiego. Od północy Lachy Szczyrzyckie graniczą z Krakowiakami, od wschodu i południowego wschodu z Lachami Limanowskimi (i Lachami od Dobrej), na południu z Zagórzanami, na zachodzie – z Lachami od Myślenic (włączanymi na ogół do Krakowiaków zachodnich).

Z HISTORII
W centrum grupy, nad Stradomką, położony jest Szczyrzyc, uznawany za stolicę regionu. Jest to stara, historyczna wieś, od 1243 roku – siedziba klasztoru oo. Cystersów, którzy mieli duży wpływ na cywilizacyjny, kulturowy a zwłaszcza gospodarczy rozwój regionu. W I połowie XIII wieku, w czasach gdy Cystersi przenosili swoją stałą siedzibę z Ludźmierza do Szczyrzyca (1239-1243), znaczna część kotliny szczyrzyckiej była już stosunkowo dobrze zagospodarowana przez rody rycerskie: Gryfitów (część zachodnia), Śreniawitów (północ i północny wschód) oraz Radułtów (południowy wschód). Znaczna część włości Gryfitów, ze Szczyrzycem i Górą św. Jana (najstarszą parafią w regionie) przeszła w ręce Cystersów, wchodząc w skład klucza, będącego uposażeniem klasztoru. W XV i XVI w., dzięki szerokiej akcji kolonizacyjnej oo. Cystersów, klucz szczyrzycki był już znacznie rozbudowany. Wschodnia część kotliny szczyrzyckiej, z Jodłownikiem w centrum, przeszła z czasem w ręce oo. Dominikanów z Krakowa. Od XVI w. Szczyrzyc był stolicą rozległego powiatu, sięgającego od Skalnego Podhala po Skawinę, Wieliczkę i Niepołomice, który przetrwał do I rozbioru Polski.

GOSPODARKA
Kotlina szczyrzycka, z łagodnym klimatem, dużym nasłonecznieniem i korzystnymi warunkami glebowymi, była regionem sprzyjającym rolnictwu. Udawała się tu pszenica, żyto, jęczmień; stosunkowo wcześnie rozwinięte było warzywnictwo i ogrodnictwo. Płody rolne były zbywane przez rolników na gęsto zaludnionych terenach wokół Krakowa (np. w Wieliczce) i w samym Krakowie.

Z roślin włóknistych uprawiano głównie konopie, lnu siano dawniej niewiele. Jego uprawa upowszechniła się późno. Dobrze rozwinięta była hodowla bydła, zwłaszcza rasy czerwonej polskiej, którą w swoim kluczu, według tradycji – od XIII w. promowali cystersi. Do dziś klasztor szczyrzycki utrzymuje zachowawcze stado bydła tej rasy. Ważnym ośrodkiem rzemieślniczym regionu była Góra św. Jana (która niegdyś miała prawa miejskie), z browarem, młynem, tartakiem, garbarnią i foluszem. W Szczyrzycu jeszcze w XIX w. funkcjonowała drukarnia i farbiarnia płócien.

BUDOWNICTWO
Wsie Lachów Szczyrzyckich zabudową przypominały południowe regiony Krakowiaków. Zagrody były drewniane, w przewadze wielobudynkowe, z oddzielną chałupą mieszkalną, stodołą i stajniami. Zrębowe budynki miały dachy krokwiowe, najczęściej czterospadowe, poszyte słomą. Zewnętrzne i wewnętrzne ściany domów były na całej powierzchni bielone wapnem, z dodatkiem siwki. Do końca XIX wieku jeszcze dość często (zwłaszcza w biedniejszych zagrodach) zdarzały się chałupy dymne, bez komina.

STRÓJ
Strój Lachów Szczyrzyckich, który w swej najstrojniejszej formie rozwinął w II połowie XIX wieku (lata 60. – 80.), pierwotnie był typowym, podgórskim strojem małopolskim, szytym w przewadze z niebarwionych, własnych płócien i samodziałowego sukna, dość skromnie zdobionym. Inspiracje szły głównie z regionu krakowskiego. W stroju męskim powszechne były płócienne białe górnice (płótnianki) oraz krakowskie, białe sukmany typu dobczyckiego (z czarną dekoracją z krzyżykami) lub z Dobrej (czerwono zdobione). Niegdyś noszono tu także czerwone, krakowskie rogatywki. Zdominowały je później filcowe kapelusze bruski, z okrągłą główką i niedużym otokiem, bliskie kapeluszom góralskim. Na wesela ozdabiano je na główce rozetkami z marszczonych wstążek, drużbowie weselni nosili przy nich puse (pęk długich kogucich piór). Najstarsze kamizelki Szczyrzycan, szyte z granatowego sukna, skromne, niezdobione, zapinane na rząd metalowych guzików – przypominały kamizelki góralskie i lachowskie. Noszono je na białe koszule z konopnego samodziału. Najstarsze spodnie, proste, z szerokimi nogawkami, szyto również ze zgrzebnego płótna konopnego. Od lat 70. XIX w. wśród żonatych mężczyzn rozpowszechniły się corne portki z ciemnych fabrycznych tkanin. Natomiast kawalerowie ze Szczyrzyca i okolicznych wsi nosili tzw. dymki z białego kupnego drelichu, które miały dwa przypory i zdobione były skromnym wyszyciem czerwonymi nićmi. Z czasem dymki rozpowszechniły się w całym regionie.

Krakowskie kaftany, z granatowego sukna, bez rękawów, bogato zdobione i takież kamizelki z wykładanym kołnierzem i klapami, wprowadzono do stroju szczyrzyckiego w latach 70. XIX w., za przyczyną krawca, którego zakonnicy sprowadzili do pracy na potrzeby klasztoru. Wkrótce podobne kaftany zaczęli szyć kolejni krawcy. Pierwotnie kaftany szczyrzyckie zdobione były w pasie i na piersiach guziczkami metalowymi i dodatkowo haftem roślinnym. Później wprowadzono też guziczki perłowe, haft wzbogacił się o drobne koraliki i cekiny. Wytworzył się rozpoznawalny styl zdobnictwa, który upowszechnił się w całym regionie. Wraz z bogato zdobioną haftem koralikowym kamizelką, dymkami i bruskiem stały się one reprezentacyjnym strojem świątecznym zamożnych kmieci z podszczyrzyckich wsi. Zaczęły też być obowiązujące w stroju weselnym: pana młodego i drużbów.

Świąteczne stroje kobiece, dawne, miały charakter „bieliźniany”, ponieważ większość elementów szyta była z białego, domowe płótna: biała była koszula z długimi rękawami; długa, szeroka i suto marszczona spódnica zdobiona białym haftem (tzw. syta), zakończona w zęby; duża płachta zarzucana na plecy (łoktusa); na głowie (u mężatek) tiulowa chusta czepcowa. Jedynym akcentem kolorowym tego stroju był zielony lub fioletowy adamaszkowy gorset z wąziutką falbanką w kontrafałdy przyszytą wokół pasa (dróbka), oraz prawdziwe, czerwone korale. Młode kobiety najszybciej (przełom XIX/XX w.) zaczęły chodzić w strojach nowszych: kolorowych, kwiecistych spódnicach, ręcznie drukowanych (durkach) lub fabrycznych (tybety), spod których wystawały zęby starej, białej spódnicy, noszonej jako halka; w aksamitnych, zdobionych barwnym haftem gorsetach lub w katankach z sukna albo aksamitu, zdobionych aplikacjami i haftem koralikowym lub nićmi. Przyodziewały się fabrycznymi chustami naramiennymi w różnych kolorach i wzorach, na głowy zakładały barwne chustki. Dziewczęta chodziły z odkrytą głową; do stroju świątecznego nosiły zawsze gorsety (nie katanki), spódnice nosiły najchętniej zielone lub kremowe w kwiaty. Do ślubu obowiązywała starodawna, biała spódnica z białym haftem, tzw. syta. W nowszej modzie kobiecej było wiele inspiracji z regionu krakowskiego, np. kwieciste (tybetowe lub perkalowe) spódnice, czy bogato haftowane gorsety z kwiatowymi wzorami.

Maria Brylak-Załuska

Wykorzystana literatura:

Elżbieta Piskorz-BranekovaPolskie stroje ludowe, część 3, Warszawa 2007; Szczyrzyc. Osiem wieków nad Stradomką, praca zbiorowa, Szczyrzyc 2014; Zdzisław SzewczykStrój Lachów Szczyrzyckich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Kraków 2007.