Wsie Lachów Szczyrzyckich zabudową przypominały południowe regiony Krakowiaków. Zabudowania wiejskie były rozproszone i znajdowały się najczęściej w centrum lub przy posiadłościach ziemskich gospodarzy mających kilka, bardzo rzadko kilkanaście morgów ziemi. Zagrody były drewniane, z dachem krokwiowym, najczęściej czterospadowym, poszytym słomą; od początku XX wieku przeważały dachy dwuspadowe. Do końca XIX wieku jeszcze dość często (zwłaszcza w biedniejszych zagrodach) zdarzały się chałupy dymne, bez komina.
Pod koniec XIX i przynajmniej do połowy XX wieku typowa zagroda wiejska mniej zamożnego gospodarza, posiadacza kilku morgów pola, składała się tylko z domu mieszkalnego, który był schronieniem dla domowników i żywego inwentarza. Dom ten składał się najczęściej z dwóch pomieszczeń mieszkalnych: kuchni zwanej też „piekarnią”, w której toczyło się codzienne życie domowników oraz bardziej reprezentacyjnej „izdebki” – pomieszczenia nieogrzewanego zimą. Wejście do kuchni prowadziło zazwyczaj z centralnie położonej sieni rozdzielającej obie izby. W zależności od zamożności gospodarza do jednej lub obu izb przybudowane były tzw. „komórki” lub „komnatki” – małe pomieszczenia służące do przechowywania sprzętów lub pełniące rolę malutkich sypialni. Od strony kuchni dobudowane było pomieszczenie inwentarskie dla bydła, koni i trzody chlewnej. Do pomieszczenia inwentarskiego prowadziły dwa wejścia: jedno bezpośrednio z kuchni, a drugie z obejścia gospodarczego. Nad budynkiem mieszkalnym znajdował się stryszek, w którym przechowywano płody rolne: zboże, plewy, siano, itp. Zamożniejsi gospodarze, posiadacze gruntu od 10 morgów wzwyż, mieli obejścia złożone z co najmniej dwóch budynków: chałupy mieszkalnej i budynku gospodarczego zwanego czasem także „okołem” służącego na pomieszczenia dla zwierząt i płodów rolnych.
Domy mieszkalne budowane były najczęściej z drewna jodłowego lub „smrekowego”, które było uszczelniane z zewnątrz tzw. „msyciom”, czyli suszonym mchem, trawą lub słomą jęczmienną wylepianą gliną. Zewnętrzne i wewnętrzne ściany domów były na całej powierzchni oblepiane gliną i bielone wapnem, z dodatkiem siwki. Fundament domu stanowiła kamienna podbudowa, która chroniła całą konstrukcję przed wilgocią. Drewniany dom nakrywał tradycyjny krokwiowy, dwuspadowy dach pokryty słomą. Wnętrze domu doświetlały małe, czteroszybowe okienka, umieszczone w południowej ścianie budynku, najczęściej po jednym, rzadziej po dwa dla kuchni i tzw. „izdebki”. Przed wejściem do domu często znajdował się duży kamienny próg, który pełnił funkcję schodów. Drzwi wejściowe, wykonane z grubych desek, zawieszone były na mocnych kowalskich zawiasach. Wnętrza domu posiadały zazwyczaj gliniane klepiska, wyjątkiem była tzw. „izdebka”, w której już w początkach XX w. była zwykle drewniana podłoga.
Najważniejszym pomieszczeniem, w którym rozgrywało się życie rodzinne była kuchnia, zwana także „piekarnią” . Główną jej część zajmował piec, zbudowany z kamienia i gliny, który składał się z paleniska oraz pieca chlebowego z zapieckiem. Kuchnia wyposażona była w proste meble. Pod oknem najczęściej stała szeroka ława, obok duży drewniany stół otoczony drewnianymi stołkami bez oparcia lub mniejszą ławą. W kuchni znajdował się także kredens, w którym przechowywano naczynia. Dużą część pomieszczenia zajmowały drewniane łóżka z siennikami wypełnionymi słomą, ponieważ kuchnia pełniła także rolę sypialni dla całej rodziny, szczególnie zimą, kiedy to „izdebka” była nieogrzewana. Zdarzało się, szczególnie w mroźne dni, że zapiecek był wykorzystywany jako miejsce do spania.
W „izdebce” znajdowały się natomiast drewniane, malowane skrzynie, w których przechowywano świąteczną odzież, stały także łóżka, stół z krzesłami oraz tzw. „ślufanki” – otwierane ławo-skrzynie, które służyły do przechowywania drobnego sprzętu, siedzenia i spania. W sieni najczęściej stawiano wiadra z wodą, a w głębi zazwyczaj stały żarna, na których mielono zboże na chleb. Na zimę do ścian budynku, szczególnie do ściany zachodniej i północnej, dobudowywano prowizoryczne szkieletowe ocieplenie, tzw. „zogaty” – były to dodatkowe warstwy przylegające do ściany, które wypełniano suchymi liśćmi, suchą trawą lub mchem, co zapewniało dodatkowe docieplenie domu.
Zamożniejsi gospodarze wznosili odrębne zabudowania gospodarcze, budując je z gorszego gatunku drewna. Wnętrza tych budynków przykrywano stropami z luźno ułożonych żerdzi pokrytych słomą, a przestrzenie pod dachem, tzw. „piętra” przeznaczano do przechowywania siana i snopów zboża. Budynki te składały się zazwyczaj ze stajni, w której przebywały zwierzęta oraz boiska o glinianym klepisku, na którym cepami młócono zboże. Zazwyczaj do zabudowań należała także wozownia, w której przechowywano wozy i inne sprzęty rolnicze. Często do zabudowań gospodarczych dobudowywano drewniane szopy o różnym przeznaczeniu.
Obecnie na obszarze zamieszkiwanym przez Lachów Szczyrzyckich niełatwo odnaleźć dawne budynki drewniane. Zachowały się tylko nieliczne domy drewniane, które zostały przekształcone lub dostosowane do współcześnie panujących warunków.
Halina Gocal
Wykorzystana literatura:
Maria Brylak, Medycyna ludowa [w:] Maria Rydlowa, Monografia Powiatu Myślenickiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970.; Kazimierz Piwowarczyk, Kostrza – wieś powiatu limanowskiego, praca wykonana w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie, Kraków 1968.; Kazimierz Piwowarczyk, Pomiędzy Cietniem a Kostrzą, Tarnów 1998,; Kultura ludowa Górali Zagórzańskich, pod red. Urszuli Janickiej - Krzywdy, Kraków 2013.; Piękna jest Szczyrzycka Ziemia, Związek Szczyrzycan, Wydawnictwo Fundacja, Nowy Sącz 2006.; Osiem wieków nad Stradomką, praca zbiorowa, Szczyrzyc 2014.
