s
Unia Europejska
Ruś Szlachtowska

Ruś Szlachtowska

Gwara, ciekawostki gwarowe w regionach

Język łemkowski, dialekt łemkowski, język rusiński, mówienie po rusnacku – to określenia nazywające mowę Łemków. Pierwsze 3 z nich to określenia oficjalne, naukowe. Sami zainteresowani wolą raczej mówić o swojej mowie jako o „mowie rusnackiej”, nazywając zresztą samych siebie najchętniej Rusnakami. To efekt bolesnej, tragicznej przeszłości. Współcześnie na nowo budowana jest wśród Łemków samoświadomość językowa i kulturowa, a sam język łemkowski traktowany jest jako język mniejszości etnicznej, tj. bywa nauczany w szkołach podstawowych i średnich; spotyka się też oficjalne dwujęzyczne nazwy miejscowości na znakach drogowych.

Zasięg terytorialny języka łemkowskiego pokrywa się z zasięgiem etnograficznym łemkowszczyzny, wliczając w to również Ruś Szlachtowską. Na Rusi Szlachtowskiej mieszka obecnie zaledwie garstka osób posługujących się tym językiem. Z tego też powodu wydzielone w opisie etnograficznym dwie grupy: „Łemkowie” oraz „Ruś Szlachtowska” traktowane są w niniejszym opisie językowym jako całość. Dla porządku tylko należy dodać, że współcześni Łemkowie są dwujęzyczni, a dotyczy to nie tylko najstarszych osób, ale też osób z pokoleń młodszych, które nabywają języka w naturalnych warunkach komunikacyjnych, tj. w rozmowach rodzinnych.

Język łemkowski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich, przez co wykazuje sporo różnic systemowych w porównaniu z językiem polskim (należącym do grupy języków zachodniosłowiańskich).

Dla ułatwienia odczytu podawane poniżej przykłady wymowy zapisywane są slawistycznym alfabetem fonetycznym, a nie alfabetem rusińskim.

Najistotniejsze cechy języka łemkowskiego to:

I. Cechy fonetyczne

  1. Akcent na sylabie przedostatniej, a więc taki jak w języku polskim, np.: na hospodarku (‘na gospodarkę’).
  1. Pełnogłos, tj. rozwój prasłowiańskich grup typu: *TorT, TerT, TolT, TelT (T oznacza tu dowolną spółgłoskę) w ToroT, TereT, ToloT, TeleT. W języku polskim rozwinęły się one w grupy typu TorT, TrzeT (z wcześniejszej grupy TreT), TloT, TleT, np.: koroṷa || korova, zdorov’e, toho perekazu, dakomu korova śa perestaṷa doi̭ity, hoṷosovaty, i̭ednym hoṷosom perešṷo, χyše derev’ane, ne do peredu, do vody perevarenyi̭, moloko (‘krowa, zdrowie, tego przekazu, komuś krowa się przestała doić, głosować, jednym głosem przeszło, chyże ‘domy’ drewniane, nie do przodu, do wody przewarzonej ‘przegotowanej’, mleko’).
  1. Rozwój prasł. ě (jat’) w i po spółgłosce miękkiej. W języku polskim prasł. ě rozwinęło się w ‘a (a po spółgłosce miękkiej) w wyniku tzw. przegłosu lechickiego, np.: b’iṷy, začinaly śa sinokosy, d’iduχ, zapalyly sf’ičku, χc’iṷ || χćiṷ, śa perebraṷa m’ira, bes’idovaly (‘biały, zaaczynały się sianokosy, dziad, zapalili świeczkę, chciał, się przebrała miara, *biesiadowali ‘rozmawiali’).
  1. Rozwój prasł. ъ, ь (jerów – tylnego i przedniego) w o (w języku polskim w e), np.: išly na zarobok, ne ubirali uš farbanok, robyly kuločky (‘szli na zarobek, nie ubierali już farbanek ‘spódnic z ręcznie farbowanego płótna’, robili kuleczki’).
  1. Rozwój prasł. samogłosek nosowych:
  • *ę > ‘a (a po miękkiej), np.: porćata m’i kup’il’i (!), na počatku Javorok, po m’eśacu, často (‘porcięta mi kupili, na początku Jaworek, po miesiącu, często’).
  • *ǫ > u (u po twardej), np.: sut, mudry (‘są, mądry’).
  1. Występowanie samogłoski nie wywołującego miękczenia poprzedzających spółgłosek. Takie i artykułowane jest jako samogłoska przesunięta nieco ku tyłowi, ale nie tożsama z y. Wymowę taką notowałem w Klimkówce koło Bielanki oraz w Jaworkach. Dla jej uwydatnienia odpowiednie przykłady zapisywane są przez y, co pozwala podkreślić twardość poprzedzającej spółgłoski, np.: drytual’i horčiči nebo horči byly hlyńany, χodyly do ur’i̭ad’iṷ, pysaly pysma (‘drutowali garczki, ponieważ garnki były gliniane’).
  2. Występowanie spółgłoski h w miejsce polskiego g, np.: v druhi den, knyha, doṷha, polskoho, hrupa, takoho i̭azyka, słuha (‘w drugi dzień, kniga ‘księga’, długa, polskiego, grupa, takiego języka, sługa’).
  1. Rozwój prasł. dj w ӡ̌ (dż), žd, np.: χristus śa roždai̭et, toleranci̭a v nešńiχ časaχ ne značyt nyč, to i̭e dla mene ṷaskave hoӡ̌yńo śa na to što i̭e (‘Chrystus się rodzi, tolerancja w dzisiejszych czasach nie znaczy nic, to jest dla mnie łaskawe godzenie się na to, co jest’).
  1. Rozwój prasł. tj w č, np.: i̭ak śa skručat, zapalyly sf’ičku (‘jak się skręca, zapalili świeczkę’).
  1. Uproszczenie grupy dl do l, np. molyly śa (‘modlili się’).
  1. Rozwój długiego ō w i po spółgłosce miękkiej, np.: pomahai̭ Bih, mai̭ut dvoχ syńiṷ, ne i̭e zatorhiṷ, χodyly do ur’i̭ad’iṷ, pysaly pysma, k’ilka rok’iṷ (‘pomagaj Boże, mają dwóch synów, nie ma zatargów, chodzili do urzędów, pisali pisma, kilka roków ‘lat’).
  1. Tzw. l epentetyczne po prasł. spółgłoskach wargowych miękkich, np. pṷatok zeml’i, što i̭a robl’u (‘płatek ziemi, co ja robię’).
  1. Twarde t, d, np.: do tebi, lude, ludmy (‘do ciebie, ludzie, ludźmi’).
  1. Wariantywna wymowa grup aje, oja w czasownikach (ze ściągnięciem lub bez), np.: znai̭e (tak, bez t), śa boi̭aṷ ale: pomaha (‘zna, się, bał; pomaga’).
  1. Wariantywna wymowa końcówki –yj w M. l. poj. przymiotników (ze ściągnięciem lub bez), np.: Rusnack’i Pot’ik, klag był pravd’ivyi̭, i̭a hołodnyi̭ (‘Rusnacki Potok, klag ‘naturalna podpuszczka’ był prawdziwy, ja jestem głodny’).
  1. Rozwój spółgłoski v w u niezgłoskotwórcze, np.: do ur’i̭ad’iṷ, mai̭ut dvoχ syńiṷ, ṷynny (‘do urzędów, mają dwóch synów, winny’).

 

II. Cechy morfologiczne

  1. Końcówka –u w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, odpowiadająca polskiej końcówce –ę, np.: mušu ti prynesty totu pačku, plaču (‘muszę ci przynieść tę paczkę, płaczę’).
  1. Analityczna forma 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np.: i̭a raz i̭eχał (‘raz jechałem’).
  1. Końcówka –t w 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego, odpowiadająca polskiej końcówce zerowej, np.: robit, neset, i̭ak śa skručat (‘robi, niesie, jak się skręca’).
  1. Końcówka –me w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, np.: o tebi besidui̭eme (‘o tobie rozmawiamy’).
  1. Końcówka –ut w 3. os. l. mn. czasu teraźniejszego, odpowiadająca polskiej końcówce –ą, np.: majut dvoi̭e d’ity, oba sut studentam’i na peršim roči, Lemky ne mai̭ut takoho zat’at’a f sob’i, teper idut, hladai̭ut, prymui̭ut (‘mają dwoje dzieci, obaj są studentami na pierwszym roku, Łemkowie nie mają takiego zacięcia ‘zawziętości’ w sobie, teraz idą, patrzą, przyjmują’).
  1. Końcówka –u w bierniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: mate kulturu (‘macie kulturę).
  1. Końcówka –om w narzędniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: z rodynom (‘z rodziną’).

 

Prof. dr hab. Józef Kąś

 

Szczegółową charakterystykę przedwojennej łemkowszczyzny zawiera praca prof. Zdzisława Stiebera Dialekt Łemków. Fonetyka i fonologia, Wrocław 1982. Tam też przedwojenna i powojenna bibliografia przedmiotu.