Gwara Górali Babiogórców występuje na terenie suskiej wyspy małopolskich gwar jednonosówkowych (pozostałe wyspy to wyspa oświęcimska oraz wyspa limanowska). Należą tu m.in. miejscowości: Sucha Beskidzka, Zawoja, Skawica, Juszczyn.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: v dåvnym caśe, puoset, dokucåu̯ (‘w dawnym czasie, poszedł, dokuczał’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: χṷob myśl’i, bogåӡ na drug’i ӡ́oi̭, bogåӡ rano fstai̭e, po’vėӡ mu, χṷob uradovany (‘chłop myśli, bogacz na drugi dzień, bogacz rano wstaje, powiedz mu, chłop uradowany’).
3. Samogłoski pochylone.
a) a pochylone, realizowane jako å lub o, np.: gådå, uob’åt, zodnyg ӡ́eći (‘gada, obiad, żadnych dzieci’)
b) o pochylone, realizowane jako u, np.: zbui̭, na vus, m’åṷ źrupka (‘zbój, na wóz, miał źróbka’)
c) e pochylone, realizowane jako y po twardych, natomiast wariantywnie y || ė || i po miękkich, np.: tys, b’yda, po’vėӡ mu, pov’i (‘też, powiedz mu, powie’)
4. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)
- przed spółgłoską zwartą:
- ęT > : åT, np.: stråtf’åṷ ze straχu, v’iåcy, såʒ́a (‘zdrętwiał ze strachu, więcej, sędzia’)
- ąT > : åT, np.: såӡ́il’i, końe ńi mogå ućågnåć (‘sądzili, konie nie mogą uciągnąć’)
- przed spółgłoską szczelinową.
- ąS > åS, np.: pšiv’åzåu̯ porvozȯm ‘(‘przywiązał powrozem’)
- przed spółgłoskami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występuje grupa oN, będąca konsekwencją systemu jednonosówkowego, np.: vźon, vyi̭on, vźona (‘wziął, wyjął, wzięła’).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych). W we wszystkim pozycjach, prócz narzędnika l. poj. rodzaju żeńskiego, stan jest taki sam, tj. panuje końcówka o barwie zbliżonej do o. W szczegółach bywa to –o || -ą̊ || -å. Taki stan odnotował A. Zaręba ok. 60 lat temu. Współcześnie dominuje odnosowione o. Por. odpowiedniki gwarowe literackich nosówek ę, ą w różnych pozycjach morfologicznych (poza N. l. poj. rodzaju żeńskiego):
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- å w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, np.: i̭å i̭adå (‘ja jadę’)
- å w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. l. poj. na a jasne, np.: m’el’i i̭ednå krovå, daval’i mu kårå śm’erći, krovå spšedåṷ (‘mieli jedną krowę, dawali mu karę śmierci, krowę sprzedał’)
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- å w 3. os. l. mn. czasu teraźniejszego, np.: guo puscå na volnoś, idå, gådai̭å, såʒå (‘go puszczą na wolność, idą, gadają, sądzą’)
wyjątkowo w tej pozycji –om, np.: zai̭dȯm (‘zajdą’)
-om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. s krovom, oba z babom, z bapkom (‘z krową, oboje z babą, z babką’). Końcówka –om nie jest tu nietypowym rozwojem nosówki, ale zmorfologizowaną cechą fonetyczną, tj. oderwaną od procesu fonetycznego i ograniczoną do konkretnej pozycji morfologicznej.
Grup eN. W tym zakresie występuje zgodność z typem jednonosówkowym, tj. przed N pojawia się samogłoska o, np.: pov’om, sum’ońo (‘powiem, sumienia’).
5. Protezy. Powszechna jest labializacja, np.: na uostatku, kuoguo (‘na ostatku, kogo’). Przydech i prejotacja występują sporadycznie.
II. Cechy lokalne
1. Przejście wygłosowego -χ w –k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach:
2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: śedl’i na deskak, f kśoskak (‘siedli na deskach, w książkach’)
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. l. mn. przymiotników, zaimków itd., np.: zuotyk, zodnyk, staryk (‘złotych, żadnych, starych’)
- w końcówce 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np.: śåṷak (‘siałam’)
- w końcówce 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np.: zebyk m’åṷ (‘żebym miał’)
- w partykule niek.
3. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: vyv’ezṷo śe, odńesṷak (‘wywiozło się, odniosłam’).
4. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do pralńe (‘do pralni’).
5. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. l. poj. rzeczowników męskoosobowych, np.: daṷak strykov’i, godo o Jaśkov’i (‘dałam stryjkowi, gada o Jaśku’).
6. Prefiks uoz- (roz-), np. uostraćil’i, uozńesṷa (‘roztracili, rozniosła’).
Na koniec wybrane przykłady słownictwa wskazującego na związki Zawoi z kulturą wołoską i pasterstwem owiec, znanym przede wszystkim z terenu Podhala (materiał leksykalny wybrany przez Panią Zofię Bugajską, kustosza Izby Regionalnej w Zawoi-Gołyni):
baca - ‘gospodarz szałasu, prowadzący sezonowy wypas owiec’
bacówka - ‘budynek o prostej konstrukcji, bardzo skromnie wyposażony, służący za mieszkanie dla pasterzy’
gieleta - naczynie do dojenia owiec’
grapa - ‘nieduży pagórek, porośnięte zbocze górskie’
groń - ‘pagórek’
homola - ‘grudka sera lub masła’
honielnik - młody chłopiec zapędzający owce do dojenia, pomagający juhasom’
hotar - ‘koszar’
jorka - ‘młoda owca nie mająca jeszcze młodych’
juhas - ‘pasterz owiec, podległy bacy’
kiczora - ‘zalesiona kopulasta góra’
koliba - ‘szałas’
kornuta - ‘rogata owca’
kosor - ‘zagroda dla owiec’
kotelnica - ‘zagroda dla zwierząt’
mosur - ‘naczynie z wydrążonego klocka drzewa’
muncol - ‘zalesiona kopulasta góra’
pajta - ‘zabudowanie, do którego spędzano napasione na hali owce’
polica - ‘półka na ser owczy’
puciera - ‘duże naczynie zwężające się ku dołowi, do którego zlewa się mleko z udoju’
roztoka - ‘dolina z małym strumieniem’
sihla - moczar, bagno’
stonga - ‘wydzielona część kosora, gdzie zapędza się owce do dojenia’
wajda - ‘człowiek stojący dawno na czele społeczności wiejskiej, utrzymujący stosunki z dworem, biorący udział w rozwiązywaniu konfliktów’
wetula - ‘starsza owca lub koza’
Prof. dr hab. Józef Kąś
