TAŃCE GÓRALI BABIOGÓRSKICH
Taniec jest ściśle związany z muzyką, muzyka pozwala lepiej widzieć taniec, taniec lepiej słyszeć muzykę. W przypadku tańca ludowego muzyka jest przeważnie służebnym akompaniamentem tańca, choć niejednokrotnie dyktuje mu tempo i rytm. Muzyka jest często ważną wskazówką dla choreografa, bo z niej jakby rodzi się taniec. Na taniec składają się nie tylko elementy konstrukcyjne jak krok, podskok, tupnięcie, wymach ręki czy nogi, ale także otaczający człowieka świat, warunki w jakich żyje i pracuje, jego sposób myślenia i odczuwania, wychowanie, środowisko i tradycje - wszystko co wpływa na formowanie się jego ruchów i rodzi różne założenia taneczne a także kształtuje jego styl. Przykładem niech będzie nasz rodzimy taniec góralski. Formował on się wśród mieszkańców górskiego terenu, gdzie człowiek przyzwyczajony od dziecka do chodzenia po wąskich skotniach, do obliczonego stąpania po głazach, do niepewnej sypkości kamiennych usuwisk pod stopą umie oszczędnie i ostrożnie obchodzić się z przestrzenią. Toteż taniec swój skupia przeważnie w miejscu nie ważąc się na dalekie skoki ani na szeroki rozmach kroków. Drobi w miejscu, wspina się na palce, skacze w górę, przysiada, okręca się i przytupuje. Z chodzenia po stromych stokach pozostał mu nawyk lekkiego uginania kolan, które jak resory łagodzą wstrząs kroków. Przyglądając się tańczącemu góralowi widzimy że jest on lekko poddany całym ciałem do przodu, ręce ma swobodnie rozluźnione i miękko rozkołysane, a cała fantazja taneczna skupia się w ozdobnym krzesaniu skokach i przysiadach. Założeniem tego tańca jest męski popis zręczności jako współzawodnictwo pomiędzy tancerzami albo jako zaloty przed dziewczyną. Założenia te wytworzyły dawne warunki życia, zajęcia pasterskie i wyprawy zbójnickie. W zimne noce młodzi juhasi czy harnasie zbierali wokół płonącej watry i przytupywaniem i skokami rozgrzewali skostniałe z chłodu ciało prześcigając się w pomysłowości kroków. Te wszystkie czynniki a także zapożyczanie niektórych elementów od innych pasterzy, wędrownych Wołochów złożyły się na takie a nie inne style tańca góralskiego.
Całe piśmiennictwo poświęcone Góralom Babiogórskim zawierające informacje o ich kulturze, jest jak wiadomo, bardzo skromne, w porównaniu na przykład z sąsiednia Orawą czy obszarem zamieszkałym przez Górali Żywieckich. Szczególnie niewiele miejsca poświęcono w tych publikacjach pieśniom i tańcom. A.Schneider w Encyklopedii do Krajoznawstwa Galicji zawarł w haśle Babiogórcy – Nie tańczą tu krakowiaków ani mazurów, tylko wstawają ze swemi współkami naprzeciw siebie rzędem, potem chwytają się parami i kręcą do zawrotu głowy,a na koniec puszczają się i robią naprzeciw siebie przysiady i skoki z kozacka i z węgierska. Podczas gdy jedni tańczą, drudzy śpiewają ale każdy swoje i to na ile mu głosu starczy. Śpiewy nastrojowe wprawdzie do zabaw weselnych, zawsze są jednak smutnej treści, jak ogółem wszystkie inne i podobne do dumek ruskich. Wydaje się, że A.Schneider opierał się tu między innymi na pracy Ludwika Delavoux (1785-1870), który poświęcił kilka uwag tańcom i pieśniom opisywanych przez siebie mieszkańców okolic Babiej Góry. On także wspomina o przysiadach wykonywanych przez tancerzy pisząc, że wyglądają one z Kozacka po Węgiersku. W roku 1981 napisałam pracę dyplomowa na temat „Tańce i pieśni Górali Babiogórskich”. Wertując sterty tek z tekstami, nutami i rysunkami w Archiwum Etnograficznym w Krakowie nie umknęło mi nic co dotyczyło regionu babiogórskiego. Był to bogaty zbiór melodii i tekstów napisanych pod koniec XIX stulecia i na początku XX wieku przez takich ludoznawców jak Seweryn Udziela, Władysław Kosiński, Bronisław Gustawowicz. Rysunki i zdjęcia, m.in. Seweryna Udzieli, Marii Eliasz Radzikowskiej – szereg wątków archaicznych ciekawych nie tylko przez swoja formę ale także ze względu na ogólno - karpackie pokrewieństwo, badanie terenowe pani Marii Romowicz i moje własne na początku lat 70—tych, pozwoliły na odtworzenie tańca, którego zapisu nigdzie dotąd nie zanotowano. Z badań tych wynika, że np. w Skawicy tańczono obyrtkę podobną do huculskiej kołomyjki a tutejsi pasterze jeszcze u schyłku ubiegłego wieku popisywali się Hajdukiem, którego podobne figury można odnaleźć w tańcu rumuńskim.
Adolf Chybiński (1880-1952), wybitny muzykolog dopatrywał się w melodyce i rytmice babiogórskich pieśni i tańców wpływów głównie orawskich i węgierskich. Wspomniany już A. Schneider melodie te z kolei porównywał do dumek ruskich. Rzeczywiście szereg starych melodii wykazuje tu pewne podobieństwo do pieśni huculskich i łemkowskich. Byłby to jeszcze jeden dowód na dawne wołoskie tradycje tego regionu. Niestety nie przeprowadzono pod tym kątem badań. Z kolei z akcji zbierania folkloru muzycznego na Podkarpaciu wynika, że okręg babiogórski (Zawoja) posiada bardzo mały stopień samodzielności. Krzyżują się tu cechy pieśni żywieckiej, podhalańskiej i krakowskiej. Uwaga ta dotyczy sytuacji zanotowanej w drugiej połowie XX wieku, kiedy tradycyjny folklor Górali Babiogórskich już w zasadzie nie istniał.
Tańce Górali Babiogórskich różnią się znacznie od folkloru tanecznego sąsiadującej z terenem Orawy, natomiast bardziej zaznaczają się tu wpływy krakowskie oraz przez Koszarawę – żywieckie. Są również jak tamte bardzo autentyczne w swej formie i treści. Przeważają walce i polki. Znajdują tu miejsce również takie tańce (wydaje się ze o dużo starszych tradycjach niż wspomniane wyżej) jak: goniony, hajduk, obyrtany, siustany, wydziwiany, wywodzony oraz tańce pasterskie (najstarsze). Tańce Babiogórców o przewadze rytmów parzystych są szybkie świadczące o dużym temperamencie miejscowej ludności. Kobiety dorównują w tańcu mężczyznom. Są jak w życiu codziennym zaradne, pewne siebie i siły witalnej. Każdy taniec poprzedzony jest przyśpiewką, z reguły śpiewa ją mężczyzna zatrzymując się przed kapelą.
OBYRTANY (OBYRTKA)
Taniec żywy ale jednostajny, tańczony na jednej dylinie czyli na bardzo małej przestrzeni, takiej jaka zajmuje jeden z przeciętych na pół okrąglaków, tworzących dawniej podłogę. Naśladuje wirowanie, para krąży dookoła wspólnej osi. Taniec jest przeplatany przyśpiewkami, często improwizowanymi.
Krok podstawowy podobny jak w żywieckiej obyrtce. Jeśli para wykonuje obroty w prawo, oboje obracają się na prawej nodze, lewą podpierając się i trzymając ja stale blisko za prawa nogą. Tułów trzyma się prosto, bez żadnych pochyleń czy zwrotów.
Na „raz” krok płaski z przesunięciem w styku z podłogą w kierunku tańca, na „i „podparcie tylnej nogi na przedniej części stopy blisko prawej z częściowym przeniesieniem c.c.
Ustawienie bokiem do siebie, trzymając się prawymi lub lewymi rękami w pasie w zależności od kierunku tańca, druga ręka chwyta rękę partnera powyżej łokcia.
Przytup potrójny na zakończenie frazy muzycznej w 8-mym lub 12 takcie.
Przykłady przyśpiewek:
Obyrtoł się obyrtoł się siwy konik na roli
A niech ze się wyobyrto kie go głowa nie boli
Kazoli mi kozy doić kozy wzieny figle stroić
ani cycka ani mlycka, siana zjedli dwa brzemycka
OBYRTKA PODCHYBYWANA to inny rodzaj obyrtki, różni się od poprzedniej krokiem podstawowym. Występują tu kroki dreptane (chodzone) na przemian z płaskimi podskokami, które przypominają krok kulawy w krakowiaku. Metrum 2/4, układ rąk jak w obyrtce.
Kroki taneczne: 4 kroki dreptane (chodzone) w jednym takcie, dwa podchybywane z niewielkim podskokiem w drugim takcie zakończone potrójnym przytupem.
W czasie 12-tu taktów wykonamy 4 kroki, 2 podchybywane, 4 kroki, dwa podchybywane, 4 kroki,1 podchybywany i przytup, następnie zmiana kierunku i zmiana trzymania.
Przykładowa przyśpiewka:
Hej! Kiedy jo se pasła, na cyrli krówecki,
(strasili mi trowecko bacoskie łowiecki) 2x
SIUSTANY
To taniec pełen dynamizmu i napięcia, które właściwie do końca nie zostaje rozładowane. W Zawoi tańczy się go inaczej niż w rejonie żywieckim. Jak mówią miejscowi trzeba go tańczyć tak coby jajko z głowy nie spadło. Pary tańczą krążąc w miejscu lub posuwając się w przód i w tył wykonując często zmiany kierunku. Postawa w tańcu swobodna, naturalna. Ustawienie parami, w kole lub pojedynczo.
Układ rąk:
1. Koszyczek z tyłu parami, bokiem do siebie ręce skrzyżowane z tyłu, prawa z prawą, lewa z lewą
2. Ujęcie w parze jak w obyrtce
3. Trzymanie otwarte bokiem do siebie, chłopiec trzyma dziewczynę w pasie prawa ręką, z podłoga lewą kładzie na jego ramieniu. Wolne ręce puszczone luźno w dół.
4. Trzymanie zamknięte, naprzeciw siebie (klasyczne jak w polce czy w walcu)
Kroki taneczne:
1. Krok podstawowy to krok wysuwany, na przemian raz prawa, raz lewa noga, wykonywany na lekko zgiętych kolanach. Mijanie się stóp kiedy jedna wysuwa się w przód a druga cofa się w tył odbywa się w czasie nieznacznego wzlotu przy którym stopy nie tracą kontaktu. Krok ten tańczony jest w przód, w tył lub w obrocie w metrum 2/4
2. Krok krok suwany, szurany. Wykonujemy 3 kroki do przodu i 4-ty krok akcentowany w miejscu, to samo do tyłu. Układ rąk 3, rozpoczynamy zewnętrznymi nogami. Partner lewą nogą, partnerka prawą.
3. Krok dreptany, wykonujemy kroki w miejscu przenosząc c.c. z nogi na nogę dzięki temu obracamy się dość szybko. Układ rąk 4
Przykładowa przyspiewka:
Siustu, siustu po podłodze, umykojze noga nodze,
a trzewiczek trzewickowi, a dziewcyna chłopokowi
HAJDUK
Jest jednym z najstarszych tańców rejonu Babiej Góry. W poszczególnych rejonach Beskidów Zachodnich występują jego różne odmiany. Odmiana babiogórska wydaje się być bardzo archaiczna, dawna. Należy on bez wątpienia do dużej rodziny męskich tańców orężnych, być może niegdyś o magicznym znaczeniu. Tańczony był głównie przez pasterzy. To o tym tańcu tak pisał W.Pol: tylko trochę ogładzony mógłby być popisowym tańcem baletników, bo ma tyle dzielnych rysów co rycerski taniec Węgrów, a tyle śmiałych rzutów co Kozak. Tancerze-mężczyźni w trakcie tańca popisują się sprawnością i wytrzymałością fizyczną. Hajduk łączy elementy obyrtki, polki, wreszcie zbójnickiego. W czasie tańca występują wspomniane już popisy zręcznościowe chłopców, figury: ubijany, krok niski ( w głębokim przysiadzie),wyrzuty nóg w bok lub w przód, itp. Hajdukowi często towarzyszą przyśpiewki o tematyce zbójnickiej lub junackiej.
Układ rąk:
w ustawieniu partnerów oddzielnie:
1. Ręce na biodrach (tancerz opiera je na pasie wsuwając kciuki za pas)
2. Ręce skrzyżowane przed piersią w ustawieniu parami naprzeciw siebie
|3. Lewa ręka partnera opiera się na pasie z tyłu zewnętrzną stroną dłoni, prawa ręka lekko zgięta w łokciu złączona z prawą partnerki (dłonie na wysokości klatki piersiowej), partnerka lewa rękę trzyma na biodrze w ustawieniu w kole
4. Trzymamy się za ręce z prawej i lewej strony sąsiada
Kroki taneczne:
Krok podstawowy: krzyżujesz prawą nogę przed lewą uderzając zewnętrzną krawędzią stopy 2x jednocześnie podskakując na lewej nodze w jednym takcie,w drugim takcie z prawej nogi kroki w miejscu na 1 i 2 miękkie przejście, pierwszy krok z przeskokiem (można poruszać się do przodu lub w tył), następnie to samo z lewej nogi. Całość kroku rozliczana jest 1-2, 2i2, 3-2,4i2 krok z prawej i z lewej nogi mieści się w 4-ech taktach.
Krok krzyżowany z zeskokiem: 2x uderzasz zewnętrzną krawędzią prawej nogi podskakując na lewej nodze, 2x uderzasz zewnętrzną krawędzią lewej stopy podskakując na prawej nodze, 1x prawa,1x lewa, 1x prawa (pojedyncze skoki) zeskok na obie nogi. Całość drugiego kroku rozliczana jest 1-2, 2-3, 3-2, 4-2. Razem 4 takty.
Popisy zręcznościowe chłopców:
Ubijany (partner zwrócony jest przodem ciała równolegle do ziemi, palce stóp podwinięte, dłonie oparte na podłodze) w tej pozycji odbija się równocześnie z rąk i z nóg wykonując ubijanego w miejscu, przesuwając się wprzód lub w tył lub w czasie wzlotu klaszcze w dłonie.
Przysiady z zeskokiem ,wykonujemy głęboki przysiad i zeskok na obie nogi ze zgiętymi nogami, w tym czasie wysuwamy ręce w przód i w tył.
Krok w głębokim przysiadzie z wysuwaniem nóg na boki lekko kierując kolana do środka opierając się bardziej na wewnętrznej krawędzi stopy.
Krok z podskokiem uderzany, na podskoku wysuwamy raz jedną, raz drugą nogę do przodu jednocześnie uderzając przeciwną ręka w pietę uniesionej nogi.
Druga odmiana tego kroku kiedy tancerz unosi w czasie skoku jedną nogę w przód a drugą w tył też uderzając przeciwnąa ręką pietę uniesionej nogi
PASTERSKI
Taniec naśladujący zaganianie bydła, owiec, zabawy na pastwisku kopyrtki (przewroty przez głowę), ”toczenie baryłek”, przeskakiwanie przez sterty kamieni, ognisko itp. Towarzyszy temu lukanie (przeciągłe pokrzykiwanie) przyśpiewki o tematyce pasterskiej.
POLKI BESKIDZKIE
Charakterystyczne dla babiogórców i chętnie tu tańczone. Jest ich kilka odmian: wściekła polka, polka z nogi i polka z kropką. Tańczone płasko, na lekko zgiętych kolanach, przeważnie w miejscu. Polki tańczone były z częstą zmianą kierunku.
Wściekła polka
Krok podstawowy to połączenie zwykłego kroku polki (raz i dwa) ze zwykłym krokiem (na raz), czyli dwa na jeden z podwójnym przytupem przy zmianie kierunku. Tempo szybkie. Wirujemy w miejscu. Ujęcie rąk w parze klasyczne.
Polka z nogi
Krok podstawowy to połączenie na przemian kroku polkowego i dwóch okroków raz z jednej, raz z drugiej nogi. Kończymy podwójnym przytupem.
Ujęcie rąk w parze:
Partner prawą ręką obejmuje partnerkę a lewą przytrzymuje prawą rękę partnerki na swoim lewym barku. Partnerka z kolei lewą rękę trzyma na lewym barku partnera a prawą na lewym.
Polka z kropką
Jak sama nazwa wskazuje kropka to krok z akcentem czy z przytupem, po którym następuje zmiana kierunku. Krok podstawowy to krok polki (raz i dwa) i krok akcentowany na raz w czwartym takcie i w 8-mym, a w drugiej części melodii w 7-mym – 14-tym takcie.
W drugiej części melodii w 7-mym takcie po przytupie należy przenieść c.c na drugą nogę żeby zmienić kierunek a tym samym zacząć z drugiej nogi.
Ujęcie rąk w parze: Jak wyżej tylko zamiast na barku partner przytrzymuje rękę partnerki na swoim biodrze.
ZAWOJSKI
To taniec w rytmie walca i polki. Posiada dwa metrum 3/4 i 2/4 Można całość tańczyć w jednym kierunku lub zmieniać przy zmianie metrum. Ujęcie rąk w parze klasyczne.
WYWODZONY
Taniec ten był tańczony w rytmie 2/4. Miał charakter korowodowy. Krok w rytmie szybkiego chodu z akcentem podwójnym co jakiś czas w trakcie melodii. Tańczono parami, para za parą, mijając się, przechodzili przez drzwi a było ich troje przeważnie w każdym domu. Obchodzili całe obejście, czasami wychodzono na zewnątrz. Tańczono chętnie zwłaszcza na weselach.
TANIEC ZE SKRZYNIĄ
Tańczono ten taniec przy wyprowadzinach panny młodej do domu pana młodego. Skrzynie z posagiem drużbowie ujmowali za krótkie boki i tańczyli z nią stawiając drobne kroki. Następnie stawiali ja na środku izby i kolejno wskakiwali na wieko wykonując na nim solowe tańce pełne zręcznościowych popisów.
Na uwagę zasługuje taniec wydziwiany tańczony przez cztery pary, po przekątnej w narastającym tempie. W tańcu pary się mijają lub tańczą w miejscu, tworzą także koło.
Istniał także taniec tańczony przez same kobiety tzw. Deptok, na dobry chów, na urodzaj o cechach magicznych. Towarzyszyła mu popularna nie tylko w tym rejonie przyśpiewka „Miała baba koguta”.
Większość zapomnianych w okresie międzywojennym tańców Górali Babiogórskich została odtworzona dzięki zapisom ludoznawców, które znajdują się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, oraz dzięki materiałom zebranym w latach 60-tych,70-tych XX wieku.
Krystyna Kołacz
Bibliografia:
A.Schneider - Encyklopedia do Krajoznawstwa Galicji .Hasło:Babiogórcy,t.2,Lwów 1871,s.101
L.Delaveaux ,Górale Beskidowi Kraków 1851,s.41
A.Chybiński,O polskiej muzyce ludowej Kraków 1961,s.189-190
W.Poźniak,Akcja Zbierania folkloru muzycznego na Podkarpaciu,"Wierchy" 1956 t.23,s.223
K.Kołacz Pieśni i tańce Górali babiogórskich praca dypl,.,Studium Taneczne Wojewódzki Dom Kultury w Krakowie 1981
K.Kołacz Pieśni i tańce górali babiogórskich Monografia Zawoi 1996 s.282
W.Pol,Prace z etnografii s.90-94
Badania terenowe Zawoja 1970 ze zbiorów M.Romowicz
Badania terenowe Zawoja 1972 ze zbiorów K.Kołacz
