Gwary omawianego regionu należą do gwar południowomałopolskich, dla których S. Urbańczyk zaproponował określenie Pogórze. Tak wydzielone Pogórze rozciąga się od granicy z dialektem śląskim na zachodzie, poprzez Nowy Sącz, aż po granice z tzw. pograniczem wschodnim młodszym, powstałym na podłożu ukraińskim, tj. po orientacyjną gwanicę wyznaczoną przez miejscowości Jasło i Ropczyce. Na północy granica Pogórza sięga po Tarnów. Całe Pogórze jest terenem bardzo zróżnicowanym gwarowo, przechowującym sporo właściwości archaicznych, co wynika z położenia tych gwar na peryferiach polskiego obszaru językowego. Karaś zrównuje dialektologiczne Pogórze wschodnie z dawną Ziemią Biecką [www.gwarypolskie.uw.edu.pl]. Jedną z najistotniejszych cech odróżniających gwary Pogórza wschodniego od zachodniego jest tzw. wąska wymowa kontynuantu staropolskiej nosówki krótkiej ą (odpowiednika literackiego ę), w postaci yN (typ tyndy ‘tędy’) w przeciwieństwie do sądeckiego typu tądy (z nosowym a!).
I. Cechy ogólne
- Mazurzenie, np.: zmocyua, na blase (‘zmoczyła, na blasze’). Współcześnie jest to cecha wyraźnie recesywna. Formy bez mazurzenia występują nierzadko nawet w mowie osób z najstarszego pokolenia.
- Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: tag jo myśle, muosteg m’el’i, jag jeχali (‘tak ja myślę, mostek mieli, jak jechali’)
- Samogłoski pochylone.
a) a pochylone, realizowane jako o, np.: godos
b) o pochylone, realizowane jako ů, : bůp, vůtka, urůs, gůrka, v’ecór, buorůfk’i (‘bób, wódka, urósł, górka, borówki’)
c) e pochylone jako y (po spółgłosce twardej i miękkiek), np.: nap’yc, χlyp, zaśf’yćić, mlyko, zaśp’yvać, v’ysok (‘napiec, chleb, zaświecić, mleko, zaśpiewać, wieszak’)
- Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy.
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu) przed spółgłoską zwartą występują grupy y+N i ů || u +N, np.: tympy, vyŋg’el, nastympny, pam’yntom, pšelyŋkła śe , śf’ynćil’i, dotůnd, průndu, p’ińundze, okruŋguy, tyśunc (‘tępy, węgiel, następny, pamiętam, przelękła się, święcili, dotąd, prądu, pieniądze, okrągły, tysiąc’)
Przed spógłoską szczelinową rezonans jest zachowany, np.: zv’ů,zać, vů,sk’i (‘związać, wąski’)
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje:
a) odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- e w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: ide, buoje śe (‘idę, boję się’)
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: m’iyntke, uopatke (‘miętkę, łopatkę’)
b) odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: młůco, ńe pusco (‘młócą, nie puszczą’)
- om w N. l. poj. w odmianie rzeczownikowej i przymiotnikowej, np. tom uoŋkom (‘tą łąką’)
W zwiąku z charakterem wymowy odpowiedników ogpol. samogłosek nosowych w śródgłosie pozostaje wymowa pierwotnych połączeń e+N, o+N. Połączenia te wymawiane są odpowiednio jako yN, ůN, np. v’ym, tyn, śyń, ćymny, kuůj, dům, kup’ůny (‘wiem, ten, sień, ciemny, koń, dom, kupiony’)
- Protezy.
a) labializacja, np.: uokno, puotym, χuodźić, vuoda (‘okno, potem, chodzić, woda’)
b) prejotacja (zjawisko rzadkie), np.: jAdom i jEva, jidźe (Adam i Ewa, idzie’)
II. Cechy lokalne
2.1. Cechy fonetyczne
- Występowanie tzw. wstawnego e: meter, v’ater (‘metr, wiatr’)
- Wymowa grup ił, ył jako ‘uł, uł, np. poluł, buł, χodźuła, młůćuły (‘palił, był, chodziła, młóciły’)
- Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje tu rzadko - w końcówkach -ach i -ych w Mc. l. mn. odmiany rzeczownikowej i przymiotnikowej, np.: v ryŋkak, na tyk vozak, na nogak
- Podwojenie s w wyrazie las. Tak powstała grupa może ulec dysymilacji (rozpodobnieniu), np.: do lasca, za lascem (‘do lasa, za lasem’)
- Morfem -ygo || -igo w D. lp w odmianie przymiotnikowej, np. pana młodygo (‘młodego’)
- Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: nańesło, zagńetło śe ćasta (‘naniosło, zagniotło się ciasta’)
- Uproszczenia grup spółgłoskowych trz, strz, drz do č, šč, dž, np.: ča buło, čeba, ščymoł (‘trza, trzeba, wstrzymał’)
- Występowanie tylnojęzykowego ŋ przed k, g, np.: pšeloŋk śe, uoŋka, vyŋg’el (‘przeląkł się, łąka, węgiel’)
- Redukcja spółgłoski ł w pozycji interwokalicznej (między dwiema samogłoskami), np.: v’idźaam, stoam (‘widziałam, stałam’)
- Przejście wygłosowej grupy -ej w przysłówkach i przymiotnikach w -y || -i, np.: lep’i, duzy, z jedny i z drug’i strůny, pojeχal’i do pańi młody, uo dźeśůnty (‘lepiej, dłużej, z jednej i drugiej strony, pojechali do pani młodej, o dziesiątej’)
- Przejście wygłosowej grupy -aj w -ej w czasownikach, np.: dej, vracej, sukejće (‘daj, wracaj, szukajcie’)
- Przejście spółgłoski ń w j, np. kuůj (‘koń’)
- Redukcja spółgłoski ł po spógłoskach zwarto-wybuchowych, np.: dugo (‘długo’)
- Występowanie wyrażeń przyimkowych typu ve vesele, ze sok’ym (‘w wesele, z sokiem’). Samogłoska e służy tu do rozbicia grupy spółgłoskowej.
2.2. Cechy morfologiczne
- Utrzymywanie się końcówki -e w D. l.poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: ze źym’e, s kuźńe, duo studńe (‘z ziemi, z kopalni, do studni’)
- Występowanie końcówki -ůf (‘-ów’) w D. l. mn. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zwłaszcza jednosylabowych, np.: mysůf, uapůf, kuźńůf, iguůf (‘myszy, łap, kuźni, igieł’)
- Występowanie form pluralis maiestaticus w odniesieniu do osób starszych, darzonych szacunkiem, np. tatuś lub’el’i, mamuśa to rob’il’i (‘tatuś lubił, mamusia to robiła’)
- Występowanie form męskoosobowych czasownika w odniesieniu do rzeczowników niemęskoosobowych, np. kůńe m’el’i tak’e v’yχy porob’ůne (‘konie miały takie wiechy porobione’)
- Występowanie morfemu czasownikowego -ovać w miejsce -ywać, np. vypytovać śe, zgadovać (‘wypytywać się, zgadywać’)
- Występowanie form 1. os. l. mn. czasu przeszłego typu: był’imy, stol’imy, dałymy, suχaymy (‘byliśmy, staliśmy, dałyśmy, słuchałyśmy’)
- Wyrównania w temacie czasowników w 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego, np.: v’ezymy, p’ekymy, śekymy (‘wieziemy, pieczemy, sieczemy’). Dochodzi tu do wyrównania do tematu ze spółgłoską twardą.
- Redukcja przyrostka -nę- w formach czasownikowych w czasie przeszłym i w trybie rozkazującym, np.: buχuo, buχl’i, kšykła, dźwigła, dźwigl’i, dźv’ig (‘buchnęło, buchnęli, krzyknęła, dźwignęła, dźwignęli, dźwignij’)
Prof. dr hab. Józef Kąś
Słownictwo pogórzańskie zawiera praca Aleksandra Wietrzyka Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), Gorlice 2011.
