Gwara Lachów sądeckich występuje na części mocno zróżnicowanego językowo i etnograficznie Pogórza. Terminem tym S. Urbańczyk nazwał teren od wschodnich granic dialektu śląskiego po Nowy Sącz. Tereny na wschód od Nowego Sącza określa się mianem Pogórza wschodniego. Na południe od Pogórza występuje pas małopolskich gwar górskich, tj. gwary: południowożywiecka, orawska, podhalańska i spiska. Na północy, od Myślenic, rozpościera się tzw. Krakowskie. Pogórze to teren, na którym zachowała się (przynajmniej częściowo) staropolska, tj. średniowieczna wymowa samogłosek nosowych. Z jednej strony o dawności tutejszej wymowy stanowi barwa a odpowiednika literackiego ę (tzw. wymowa szeroka), z drugiej zaś – zachowanie synchronicznego rezonansu nosowego przed spółgłoskami zwartymi, nie tylko szczelinowymi. Współczesna ortografia literacka oddaje ów rezonans doskonale (por. ort. ząb, zęby wobec współczesnej wymowy zomp, zemby). Pogórze, z racji rozległości terenu, obejmuje sporo mniejszych subregionów gwarowo-etnograficznych, m.in. północną Żywiecczyznę, Babiogórców, Kliszczaków, Zagórzan, Lachów sądeckich i in. Gwara lachowska graniczy od zachodu z gwarą gorczańską (inaczej: zagórzańską) i gwarą górali łąckich, od wschodu – z gwarą Pogórzan. Gwara lachowska nazywana bywa inaczej gwarą podegrodzką. Za najistotniejsze jej opracowania językoznawcze można uznać: monografię E. Pawłowskiego Gwara podegrodzka wraz z próbą wyznaczenia południowo-zachodniej granicy gwar sądeckich z roku 1955 i opublikowany w roku 2014 przez Z. Szewczyka obszerny Słownik gwary Lachów Sądeckich (Podegrodzkich).
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: podłaźnicka, cekać, zaba, zaskodźi.
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: tag jag nasa bapka, bog ńe słysoł
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, bądź jako o, : m’arka zbuozå, gv’åzdecka, śńådać, godo, χudo (‘chuda’). Realizacja drugiego typu, tzn. o, jest współcześnie przeważającą.
- o pochylone, realizowane najczęściej jako ů, dźwięk pośredni między o i u, np.: můj, drůga, kotůf,
- e pochylone, realizowane jako y zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej, np.: dysc, śp’yval’i, gńyvać śe.
4. Samogłoski nosowe.
Realizacja samogłosek nosowych jest dla gwary lachowskiej cechą najbardziej charakterystyczną, ale też i złożoną. Tak zresztą można określić wymowę nosówek w całym pasie Pogórza. Wpływ polszczyzny ogólnej, ale też i wewnętrzna ewolucja gwar w tym zakresie (co można nazwać fenomenem w gwarach polskich), sprawiają, że z jednej strony obserwuje się w tym zakresie znaczne rozchwianie, a z drugiej wyraźną tendencję do upowszechniania się tzw. wymowy jednonosówkowej.
Punktem wyjścia było występowanie dwóch samogłosek nosowych: odpowiednikiem literackiego ą (tj. nosowego o!) była nosówka o barwie o, zaś odpowiednikiem literackiego ębyła nosówka o barwie a (tzw. wymowa szeroka). W uproszczeniu mówiono: zomp – zamby; v’anksy, janco gůry janco (‘ząb – zęby; większy, jęczą góry jęczą’). Analogicznie wymawiano grupę e+N, a więc: ćamny, dźań, odźańe (‘ciemny, dzień, odzienie’). Już w latach 70-tych ubiegłego wieku J. Bubak [1970] i E. Pawłowski [1975] stwierdzali, że w wyniku ewolucji gwary ustala się nowy układ samogłosek nosowych: literackiemu ę odpowiada o, zaś literackiemu ą odpowiada samogłoska ŏ o nieco podwyższonej artykulacji (oznaczenia za M. Kurzeją [2012]). W rezultacie zmian ustala się niby jedna nosówka o barwie zbliżonej do o, ale tylko zbliżonej, ponieważ po dokładniejszym zapoznaniu się z wymową można dostrzec wyraźną, i do tego fonologicznie dystynktywną, różnicę między tymi dźwiękami. Stan taki potwierdza Z. Szewczyk w swym Słowniku… [2014]. Mocne zbliżenie artykulacji obu nosówek może skutkować zanikiem różnicy między nimi. Do pełnego obrazu dawnych nosówek należy dodać ich całkowitą denazalizację.
W związku z powyższym w miejscu literackich samogłosek nosowych wszędzie występuje o (w uproszczeniu), z wyjątkiem N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników rodzaju żeńskiego, gdzie obecne jest –om. Nie jest to jednak efekt współczesnej ewolucji fonetycznej, ale afekt dawnej morfologizacji zjawiska fonetycznego. Mówiąc inaczej, owo narzędnikowe –om należy rozpatrywać nie w grupie zjawisk fonetycznych, ale morfologicznych.
Zatem:
- w śródgłosie:
mŏdry, zŏp, kŏt, drŏk, vŏsy (‘mądry, ząb, kąt, drąg, wąsy’),
scośće, v’oksy, głobok’i, ćosk’i (‘szczęście, większy, głęboki, ciężki’) - w wygłosie:
ońi idŏ, cekajŏ (‘oni idą, czekają’)
smatko, zupo, ćelo, jå ido (‘szmatkę, zupę, cielę, ja idę’). - w N. l. poj.:
z nasom starom bapkom, s krovom (‘z naszą starą babką, z krową’)
Wymowa grup e+N, a+N:
- e+N: sum’ońe, śv’ocońom, p’ŏtka z m’inusom (‘sumienie, święceniem, piątka z minusem’)
- a+N: s kotom’i, kom’ońe, p’isońå (‘z kotami, kamienie, pisania’).
5. Protezy.
- labializacja, np.: uopcog’i, uobrŏcka, vuorek, vuozy (‘obcęgi, obrączka, worek, wozy’).
- przydech, np.: χareśt, χarodovać, χongielka (‘areszt, arendować – dzierżawić, angielka’). Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach.
- prejotacja, np.: jadvokat, jańoł, jaz (‘adwokat, anioł, aż’). Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.
Lokalne cechy fonetyczne
1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje tylko w pozycjach morfologicznych (końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: na nogak, v gaćak,
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: tyk staryg ludźi.
Spółgłoska χ bywa mocno osłabiona, przez co może całkowicie zanikać, np. jeać (‘jechać’).
2. Przejście grupy eł w oł, np.: v’idołk’i, osołka, vołna, vołńony, orzoł (‘widełki, osełka, wełna, wełniany, orzeł’).
3. Przejście grupy ił, ył w uł zarówno w pozycji synsylabicznej, jak i heterosylabicznej, np. uopχuodźuł, buł, sadźuły (‘obchodził, był, sadziły’).
4. Redukcja ń kończącego sylabę – na końcu wyrazu, ale też i w środku wyrazu, np. jabłůj, ćoj, dłój, kůj, kůjsk’i, pŏjcoχa (‘jabłoń, cień, dłoń, koń, koński, pończocha’).
5. Podwojenie s w niektórych wyrazach, np. do lassu, lassove χłopy, lassovå jascůrka, v’yssać (‘do lasu, lasowe chłopy, lasowa jaszczurka, wieszać).
6. Sporadycznie już występujący akcent inicjalny, odnotowany przez portal www.gwarypolskie.uw.edu.pl/
Główne właściwości morfologiczne
1. Końcówka –e w D. j. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: do studńe, s procesje.
2. Końcówka 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego –ma, np. my ńe kcema.
3. Przedrostek oz- w miejsce roz-, np.: uoźlyvać, uoźloć.
4. Czawnikowy morfem –uvać w miejsce –ovać, ywać, np. rysuvać, tajcuvać.
5. Zakończenie form czasu przeszłego –ły w czasownikach odnoszących się do mężczyzm, np. χłopy posły kośić.
Prof. dr hab. Józef Kąś
