Gwara żywiecka sąsiaduje od zachodu z dialektem śląskim, od wschodu z gwarą orawską i babiogórską. Gwara południowożywiecka należy do górskiego pasa gwar małopolskich (wraz z gwarą orawską, podhalańską i spiską). Północna Żywiecczyzna należy językowo do zachodniej części wyróżnianego w dialektologii Pogórza (bardzo zróżnicowanego wewnętrznie, a ciągnącego się aż po tereny na wschód od Nowego Sącza). Granica między południową i północną częścią regionu przebiega między Żywcem a Suchą Beskidzką. Bezpośredni kontakt z dialektem śląskim odbija się znacząco na współczesnym charakterze gwar żywieckich.
Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: zboze, cåpka, syndźelårz, śeckarńa. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że występujące w gwarze żywieckiej realizacje typu źaba, śkło, śal itp. określane są czasem mylnie mianem „siakania”. W przypadku gwary żywieckiej jest to zrozumiałe, zważywszy, że w niewielkiej odległości występuje gwara południowośląska, np. w okolicach Koniakowa, gdzie rzeczywiście występuje zjawisko „siakania”. Terminem tym określa się jednak w dialektologii zastępowanie 2 typów spółgłosek: dziąsłowych (symbolicznie oznaczanych przez Š) oraz palatalnych (symbolicznie oznaczanych przez Ś) spółgłoskami pośrednimi (symbolicznie oznaczanych przez Š’). W gwarze koniakowskiej mówi się zatem š’ano (‘siano’) i naš’a (‘nasza’). Przykłady typu cåpka, syndźelårz, śeckarńa muszą być rozpatrywane indywidualnie. To kwestia ich etymologii, a nie „siakania”.
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: otforzidź na vylot, jag m’i opov’adal’i.
3. Samogłoski pochylone.
1. a pochylone, realizowane jako o, np. cforty (‘czwarty), rzadziej jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o (|| ó), np. gåt (‘gad, tj. wąż’), śtucnå gådka (‘żartobliwe powiedzenie’),
2. o pochylone, realizowane jako ů, dźwięk pośredni między o i u, np.: gnůj, růvny, porvůzek (‘sznurek’),
3. e pochylone, realizowane jako y, wymawiane zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej, np.: śp’yvać, śńyk (‘śnieg’), rzyka.
4. Samogłoski nosowe.
Wymowa samogłosek nosowych jest w gwarach żywieckich jednym z bardziej złożonych problemów. Szczegółowe badania Krystyny Holly [1993], Słownik gwary górali żywieckich J.K. Nowaka [2012] oraz portal internetowy http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/ pod red. prof. Haliny Karaś przynoszą sporo informacji na temat zachowania rezonansu nosowego oraz barwy kontynuantów dawnych samogłosek nosowych. W zakresie rezonansu nosowego notuje się tendencję do jego zaniku, tj. wymowy beznosówkowej, natomiast w zakresie barwy kontynuantów nosówek – tendencję do przechodzenia na wymowę jednononosówkową. W wyniku nakładania się tych 2 procesów można wyróżnić 3 główne typy wymowy:
1. wymowę z zachowaniem obu nosówek oraz z ich barwą typową dla małopolskich gwar pasa górskiego, tj. y || e i o, np.: postympovać, gemba – mondry, sondek (‘antałek’),
2. wymowę mieszaną, w której zaznacza się jednak tendencja do przechodzenia na wymowę jednonosówkową. Sam termin „wymowa jednonosówkowa” oznacza wymowę, w której w miejsce dwóch wyraźnie innych nosówek ę i ą (litera ta oznacza tu nosówkę o barwie o), znanych z polszczyzny, występuje wymowa z nosówką o barwie o, np.: mondry(|| modry) – tondy (|| tody) (‘tędy’). Podane tu przykłady wskazują też, że o wymowie jednonosówkowej decyduje barwa kontynuantów dawnych samogłosek, a nie ich rezonans.
3. wymowę jednononosówkową z zanikiem rezonansu nosowego, np.: śf’oty, gośi, zoby, voze, ćelotko (‘święty, gęsi, zęby, węże, cielątko’).
Wymowa samogłosek nosowych w pozycji wygłosowej:
a) odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
-e || -o w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: ide || jo muso,
-e || -o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: prasnůł go f śćuke, pos kozo,
b) odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
-o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: sukajo, stojo sam’i,
-o w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na to naso dźedźine, na drugo godźine,
-om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.. s takom babom, z jego Tereskom. W tym przypadku mamy do czynienia z faktem morfologicznym, a nie fonetycznym.
5. Protezy.
1. labializacja, np.: uobćućkać, uob’yrać, uobłůcka (‘oblizać, obierać, poszwewka’). Labializacja jest najczęściej występującym elementem protetycznym. W nagłosie jest ona znacznie mocniejsza niż w śródgłosie.
2. przydech, np.: χarak (‘arak’), χalźb’yta (‘brzozowa rózga’), χadukåt (‘adwokat’). Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach
3. prejotacja, np.: Jadam, jańoł. Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej.
Dwie ostatnie protezy występują rzadko.
Lokalne cechy fonetyczne
1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach:
1.1. W wygłosie rdzeni, np.: dak, grok, duk. Czasem –χ bywa w tej pozycji bardzo osłabione i, podobnie jak na Orawie, może zanikać: da, gro, du.
W partykule niek: ńek uun to obejrzi.
1.2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
1. w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: na plecak, na głovak, f puortkak,
2. w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: uod ńik, uo tyk głup’ig babak,
3. w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: dåłek, śp’yvåłek,
4. w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: śedźåłbyk, słysałabyk.
Przejście ch w k występuje też leksykalnie w grupach spółgłoskowych, np. kćeć, kvålić, krzån.
2. Zachowanie i po pierwotnym frykatywnym r (ř), np. korzistaj (‘korzystać’), brzidacny (‘brzydki’), grzibek (‘omlet’). Cecha ta występuje na południowej Żywiecczyźnie, jak też na Spiszu, Podhalu i Orawie oraz na Śląsku. Obejmuje zatem cały pas górski gwar małopolskich.
3. Leksykalne zastąpienie g przez h (pod wpływem słowackim), np. χrańica, χrom, χruby, χavran.
4. Brak przegłosu ‘e w ‘o, np. ńesła, v’ezła.
5. Redukcja ł w grupie spółgłoskowej, np. tusty, gup’i, gova, boto (‘tłusty, głupi, głowa, błoto’).
Do dialektu śląskiego nawiązują m.in. następujące właściwości:
1. Śląski typ rozwoju dawnych połączeń sr’ zr’ jako strz, zdrz wobec południowomałopolskiego typu śr, źr, np.: strzebać || strzybać ‘siorbać, np. jedząc zupę’, strybło (‘srebro’), strzewik (‘trzewik’; to forma wtórna, analogiczna, nieuzasadniona etymologicznie), zdrzůdlany (‘źródlany’) – wobec małopolskich odpowiedników: śrebać, śrebło, trzev’ik, źródlany.
2. Śląski typ rozwoju dawnego e długiego w końcówce M. l. poj. ‘e > ‘i, np. grańi, p’isańi (‘granie, pisanie’).
3. Śląski typ rozwoju dawnego e długiego w końcówce –ego w D. l. poj. odmiany przymiotnikowo-zaimkowej w rodzaju męskim i nijakim, np.: tak’igo, głup’igo.
Główne właściwości morfologiczne
1. Końcówka 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego –em będąca rezultatem wpływu języka słowackiego, np.: idem, v’idzem.
2. Przyrostek –j w miejsce –ć w bezokoliczniku, np. śadaj, śp’yvaj, daj (‘siadać, śpiewać, dać’). Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech gwary żywieckiej.
3. Synkretyczna końcówka –owi w C. i Mc. l. poj., np.: opov’adåł o vojåkov’i.
4. Przedrostek oz- w miejsce roz-, np.: uozlåć, uozbeceć śe, uosfyrlać, uospucyć (‘rozlać, rozpłakać się, rozbełtać, rozgnieść’). To cecha charakterystyczna również dla innych gwar południowomałopolskich.
5. Występowanie morfemu -t- w imiesłowach biernych czasowników z tematem czasu przeszłego zakończonym na a pochylone, np.: zagrzåty, pośåty (‘zagrzany, posiany’).
6. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: ze studńe, do kuźńe.
7. Tworzenie form stopnia wyższego przysłówków za pomocą morfemu –śi w miejsce –ej, np. lepśi, rózofśi, tańśi (‘lepiej, różowiej, taniej’).
Wiele innych, acz bardziej szczegółowych cech gwary górali żywieckich podaje J.K. Nowak [2012] w swoim Słowniku gwary górali żywieckich.
prof. Józef Kąś
