Miejscowości położone w północno-zachodniej części pasma Gorców, wraz z przyległym tu fragmentem Beskidu Wyspowego, zajmowane są przez grupę etnograficzną górali Zagórzan. Historia stałego osadnictwa na terenach zamieszkiwanych przez Zagórzan sięga przełomu X i XI stulecia i związana jest z początkami zasiedlania dolin podtatrzańskich przez ludność napływającą z północy dolinami karpackich rzek: Skawy i Raby oraz Dunajca od południa.
Właściwy, zorganizowany ruch osadniczy w tym regionie przypadł dopiero na wiek XIII i XIV i związany był z akcją osadniczą prowadzoną wpierw przez Cystersów z Jędrzejowa i Ludźmierza, a następnie przez własność królewską. Zaowocowała ona lokowaniem nowych osad oraz przeniesieniem na prawo niemieckie (magdeburskie) dotychczas istniejących. Krajobraz osadniczy ziem zamieszkiwanych przez Zagórzan, ukształtowało ostatecznie osadnictwo wołoskie docierające tu z pomiędzy XVI a XVII stuleciem. Wołosi zajęli tereny znajdujące się poza ekumeną rozwiniętych już, typowo rolniczych wsi gorczańskich, rozlokowanych na regularnych nadziałach ziemi i charakteryzujących się zwartą zabudową łańcuchową, skupioną wzdłuż dolin potoków i biegnących nimi szlaków komunikacyjnych. Dotarli na tereny grzbietowe oraz wyższe stoki górskie Gorców, prowadząc w lasach wypas owiec i bydła. Poprzez karczunek bądź trzebież żarową wytworzyli tam sztuczne hale i polany, przeznaczone pod gospodarkę szałaśniczą oraz ograniczoną gospodarkę rolną. Z czasem, z zamieszkiwanych przez nich osad zrębnych i polaniarskich, wykształciły się przysiółki o mniej lub bardziej zwartym charakterze zabudowy.
Materialnym śladem dawnych procesów osadniczych jest czytelny do dziś układ osadniczy wsi zagórzańskich. W większości reprezentują one typ zabudowy łańcuchowej, opartej o dawną zasadę nadań łanów leśnych. Osadnicy zajmujący dogodne dla osadnictwa doliny rzeczne otrzymywali regularne nadziały ziemskie w formie łanów (pasów ziemi), biegnących z dolin rzecznych aż po zbocza górskie. Na dnie doliny, zwykle na terasie nadrzecznej, przy której biegła droga, wznoszono w zwartej zabudowie domostwa wraz z budynkami gospodarczymi, pozostawiając często wewnątrz skupionej zabudowy wolną przestrzeń pod plac wiejski. Grunty orne, ogrody i łąki znajdowały się w dolnych częściach łanu, w bliskim sąsiedztwie zabudowy. Wyżej ciągnęły się wydarte lasom pastwiska, a najwyższe położenia zajmował zwarty las. Z czasem zabudowa wiejska się rozrastała, a działy majątkowe prowadziły do rozdrobnienia łanów na mniejsze role (pasy). Nowa zabudowa mieszkalno-gospodarcza skupiała się wówczas przy drogach–ulicach, biegnących równolegle do granic historycznych nadziałów.
Typowym układem dla zabudowy działki siedliskowej, powszechnym jeszcze w XX stuleciu na ziemiach zamieszkiwanych przez Zagórzan, był układ złożony z szerokofrontowego domu mieszkalnego, stojącego elewacją wzdłużną do drogi, za którym zazwyczaj w jednej linii, pod kątem prostym, znajdowały się zabudowania gospodarskie, zwane okołem.Mieściły one znajdujące się pod jednym dachem pomieszczania: stajni dla bydła, boiska do młócenia zboża i stodoły przeznaczonej na zmagazynowanie płodów rolnych. Zabudowę siedliska dopełniały często dodatkowe budynki gospodarcze, jak małe drewniane piwniczki, wznoszone na wysokich podmurowaniach, zwane tu komorami, czy szalowane deskami szopy.
Najważniejszym obiektem budowlanym w zagrodzie zagórzańskiej był dom mieszkalny. Tradycyjnym typem budynku średniozamożnego gospodarza był wspomniany wcześniej szerokofrontowy dom mieszkalny, składający się zazwyczaj z dwu pomieszczeń: piekarni, czyli kuchni, w której ogniskowało się życie codzienne, oraz bardziej reprezentacyjnej świetnicy. Wejście do piekarni prowadziło zazwyczaj z przybudowanej do niej skrajnie sieni, rzadziej z sieni położonej centralnie i rozdzielającej obie izby. Ten jednotraktowy z reguły układ, w zależności od zamożności wzbogacały przybudowywane (zwykle w półtrakcie), jedna lub dwie komory, przeznaczone do przechowywania sprzętów i produktów. Mniej zamożni gospodarze wznosili zazwyczaj jeden budynek, pełniący funkcje zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze. Mieścił on pod jednym dachem mieszkalną piekarnię, sionkę oraz pomieszczenia przeznaczone do trzymania zwierząt inwentarskich i przechowywania płodów rolnych. Domy mieszkalne wznoszono z drewna świerkowego (smrekowego), jodłowe przeznaczając zwykle pod budowę gospodarczych okołów. Bale drewna cięto na dwie połówki, które starannie obrabiano. Domy mieszkalne wznoszone były na peckach, dużych kamieniach umieszczanych pod węgłami i węzłami konstrukcyjnymi ścian budynku. Na kamieniach tych stawiany był wieniec, złożony z pierwszych belek zwanych podwalinami lub spodkami. Belki wzdłużne i poprzeczne powiazane ciesielskimi konstrukcjami na zamek, stanowiły konstrukcyjną podstawę i stabilizację dla całego budynku. Na nich spoczywały kolejne belki ścian, węgłowane w narożnikach, zazwyczaj na rybi lub jaskółczy ogon, rzadziej na obłap. Zrąb ścian uszczelniany był z zewnątrz suszonym mchem, szorstką suszoną trawą lub słomą jęczmienną i wylepiany na łaczeniach gliną. Na ostatnich, górnych belkach ścian kładziono belki stropowe zwane tragarzami. Ułożone poprzecznie do ścian wzdłużnych budynku, z końcówkami wystającymi poza obręb ścian, stanowiły one nakrycie izb a jednocześnie były podparciem dla konstrukcji dachu. W domach mieszkalnych o znacznej kubaturze strop belkowy z deskową powałą wspierała często umieszczona poprzecznie masywna belka zwana siestrzanem lub sosrębem. Drewniane domy zagórzańskie nakrywały tradycyjnie dachy dwuspadowe, często z wydatnymi przyczółkami pod szalowanymi deskami szczytami. Zrąb ścian nakrywany był kozłami krokwiowo-jętkowymi które wspierały się na końcach wysuniętych na zewnątrz budynku belek stropowych lub w niektórych wypadkach na ostatnim wieńcu belkowych ścian. Połacie dachu kryte były w przeszłości gładko układaną słomą lub pobijane gontem. Często był to system mieszany, z gontowymi połaciami dachowymi i kalenicą, tzw. grzebieniem osłoniętym słomianymi, strzeszakami polepianymi gliną . Wnętrze budynku doświetlały małe, niemal kwadratowe, czteroszybowe okienka, umieszczane we frontowej, południowej ścianie budynku, zazwyczaj po jednym dla piekarni i świetnicy. Wejście do sieni budynku w najstarszych budynkach posiadało półkolisty wykrój, z charakterystycznymi ciesielskimi zastrzałami tzw. pieskami, umieszczonymi w łuku belkowego obramienia. Mocowano w nich grube deskowe drzwi spągowe, zawieszane na kowalskich zawiasach. Wnętrza chłopskiego domu posiadały zwykle ziemno-glinne klepiska we wszystkich pomieszczeniach. W zamożniejszych domach drewnianą podłogę w XIX stuleciu posiadały zazwyczaj jedynie reprezentacyjne świetnice. Piekarnia zwana również izbą czarną, była pomieszczeniem, w którym koncentrowało się codzienne życie rodziny. Ogrzewał ją duży piec, zbudowany z kamienia i gliny, składający się pierwotnie z otwartego paleniska umieszczonego na kamiennej podstawie oraz pieca piekarskiego, który wbudowany był w ścianę oddzielającą obie izby domu. W najstarszych chałupach dym z paleniska odprowadzany był na poddasze przez umieszczony w powale otwór, zwany woźnicą, by stamtąd przez specjalne otwory pod kalenicą dachu wydostać się na zewnątrz. W nowszych budynkach piece wyposażane były w murowane z kamienia i gałęzi, a później z cegły – kominy. Izba czarna pełniła rolę zarówno kuchni, jak i codziennej sypialni. Tradycyjnie jej wnętrze, jeszcze na przełomie XIX i XX w., wyposażone było w proste meble: szafkę na naczynia zwaną tu kredensem, szeroką ławę, przy której jedzono siedząc na drewnianych zydlach, a do spania służyły drewniane łóżka-prycze. W świetnicach znajdowały się natomiast skrzynie odzieżowe, łóżka, stół z krzesłami, czy popularne w tym okresie ławo-skrzynie, zwane ślufankami. Wystrój wnętrza dopełniały tradycyjnie umieszczane tu na ścianach oprawione w ramy obrazy świętych, pamiątki rodzinne i dewocjonalia zakupione na odpustach.
Budynki gospodarcze zagród zagórzańskich wznoszone były w podobnych konstrukcjach. Zagrody jednobudynkowe, mieszczące pod wspólnym dachem mieszkalną piekarnię i zazwyczaj sionkę oraz kilka pomieszczeń gospodarczych, posiadały część mieszkalną zbudowaną w konstrukcji zrębowej, o podobnie wyprawianym i uszczelnianym zrębie ścian. Pomieszczenia gospodarcze wznoszono już przeważnie z gorszego materiału, często z zastosowaniem prostszych belkowych konstrukcji na obłap lub w konstrukcji szkieletowej szalowanej deskami. Wnętrza tych pomieszczeń przekrywano stropami z luźno układanych żerdzi, a przestrzenie poddasza całości budynku gospodarczego przeznaczano na cele magazynowe, tj. na siano i snopy zboża. Budynki te nakrywały dwuspadowe dachy krokwiowo-jętkowe o wydłużonych kalenicach, kryte słomą lub gontem. Budynki gospodarcze składały się zazwyczaj z obszernego pomieszczenia stajni inwentarskiej boiska o glinianym klepisku, na którym młócono zboże. Często do zabudowań gospodarczych należała wozownia oraz dobudowywane swobodnie do ścian drewniane szopy o różnym przeznaczeniu. W początkach XX stulecia rozpowszechniła się budowa dużych, obszernych stodół, które wznoszono już zwykle w konstrukcjach szkieletowych, z deskowym oszalowaniem ścian.
Marek Grabski
Wykorzystana literatura:
- Kultura ludowa Górali Zagórzańskich, praca zbiorowa pod redakcją Urszuli Janickiej-Krzywdy, Kraków 2014.
- Maciejczak, Zagórzanie. Pochodzenie, życie, obyczaje, Mszana Dolna, 1993.
- Fliziak, Z życia owczarzy gorczańskich. „Wierchy”, R.14, 1936, s. 69-75.
- M. Grabski., Budownictwo drewniane. (W:) Kultura Ludowa Górali Zagórzańskich. Red. U. Janicka-Krzywda. Kraków 2013, s. 135 -150.
- Zapisy wywiadów terenowych z materiałów archiwalnych z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie
