Zasięg gwary zagórzańskiej pokrywa się zasięgiem regionu opisywanym w etnografii. Główne miejscowości na tym terenie to: Mszana Dolna, Mszana Górna, Kasinka Mała, Kasina Wielka, Raba Niżna, Lubomierz. Nie zaliczam tu okolic Rabki (m.in. z miejscowościami: Chabówka, Rokiciny Podhalańskie, Raba Wyżna). Wyraźna granica językowa istnieje między Rabką a Rabą Niżną. Za taką uznaję typową dla Podhala wąską wymowę samogłoski ę w śródgłosie oraz zagórzańską wymowę jednonosówkową (gymba : gọba || gõba - ‘gęba’).
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: nasa skoła, v’idźis, cośći (‘nasza szkoła, widzisz, części’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: piez någle zascekåł, tag nap’isåł, posed na vojne (‘pies nagle zaszczekał, tak napisał, poszedł na wojnę’).
3. Samogłoski pochylone.
- a pochylone, realizowane jako å lub o, np.: słysåł, mås, groće (‘słyszał, masz, gracie’),
- o pochylone, realizowane jako ů, np.: můj, uogrůt, vůs, stůł (‘mój, ogród, wóz, stół’),
- e pochylone jako y (po spółgłosce twardej i miękkiek), np.: tys, grzyχ, śńyk, mlyko (‘też, grzech, śnieg, mleko’)
4. Samogłoski nosowe.
Wymowa samogłosek nosowych jest jedną z najistotniejszych cech gwarowych tego regionu. Pod tym względem region nie jest jednolity. Dominuje typ jednonosówkowy, czyli barwa kontynuantów staropolskich nosówek ą krótkiego i ą długiego (nosowych a!), a więc odpowiedników literackiego ę i ą zbliżona jest do o.
Dają się tu wyróżnić 2 typy wymowy:
- typ ö (nosowe o) || ọ (a więc o z rezonansem nosowym i bez, ale za to nieco podwyższone) występuje w północnych miejscowościach regionu, m.in. w: Mszanie Dolnej, Mszanie Górnej, Kasince Małej, Kasienie wielkiej, Lubomierzu, np.: göba || gọba (‘gęba’), göśi || gọśi (‘gęsi’). Zgodnie z wymową stpl. nosówki krótkiej (odpowiednika literackiego ę) wymawiane są połączenia e+N, np.: tọn, jedọn, śedọm, ćọmny,
- typ. y, (nosowe y) || ö (jak na Podhalu) występuje na południu regionu, m.in. w Niedźwiedziu, Koninie, Porębie Wielkiej, np. śedym, ćymny. Taka wymowa występuje w śródgłosie, ale w wygłosie występuje ọ (bez rezonansu), np.: jå idọ, jå v’idzo starọ bapkọ (‘ja idę, ja widzę starą babkę’).
5. Protezy. W gwarze zagórzańskiej utrzymują się wszystkie trzy protezy, a więc:
- labializacja, np.: uov’ecka, uokno, uorgank’i, uuχo, uusyć, uurvać (‘owieczka, okno, organki = harmonijka ustna, ucho, uszyć, urwać’). Współcześnie zanika labializacja w śródgłosie,
- prejotacja, np.: jevang’el’ijo, jadvynt, jaksamit, jamyn, jancykrys, jangres, janielsk’i, jańůł, japatyt, japtykårz, jatramynt (‘ewangelia, adwent, aksamit, amen, ancykryst, agrest, anielski, anioł, apetyt, aptekarz, atrament’).
3. Przydech, np.: χalektryka, χałun, χapetyt, χarynda (‘elektryka, ałun, apetyt, arenda’). Przydech, podobnie jak prejotacja, mają charakter leksykalny.
II. Cechy lokalne
Cechy fonetyczne
1. Występowanie tzw. wstawnego e: meter, v’ater (‘metr, wiatr’).
2. Wymowa grup ił, il jako ‘eł, ‘el, np. rob’el’i, robi’eł, młůćeły, młůćel’i (‘robili, robił, młóciły, młócili’).
3. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje we wszystkich pozycjach, tzn.:
- W wygłosie rdzeni, np.: grok, uobuk, strak (‘groch, obuch, strach’)
W partykule niek. - W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: puo lasak, na uogrodak (‘po lasach, na ogrodach’),
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: do tyk nasyk staryk uojcůf, uod ńik (‘do tych naszych starych ojców, od nich’),
- w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: byłek, zajeχåłek (‘byłem, zajechałem’),
- w końcówce 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: ståłbyk, kćåłbyk (‘stałbym, chciałbym’).
4. Utrzymywanie się u najstarszych osób przedniojęzykowego ł, np.: głova, młody.
5. Utrzymywanie się u najstarszych osób dawnego ř (r frykatywnego), np. břyk, gřecny, před (‘brzeg, grzeczny, przed’).
6. Utrzymywanie się u najstarszych osób w Porębie Wielkiej i Koninie (na południu regionu) dawnego połączenia ři, np.: tři gřiby, přigařńe, přip’ecek (‘trzy grzyby, przygarstnie = garść, przypiecek’).
7. Uproszczenia grup spółgłoskowych trz, strz, drz do č, šč, dž, np.: ča, čask, oščyc, dževo (‘trza, trzask, ostrzyc, drzewo’).
8. Osłabiona wymowa χ w pozycji interwokalicznej (między dwiema samogłoskami), np.: słuała (słuchała’).
9. Podwojenie s w wybranych formach: z lassa, v lesśe (‘z lasa, w lesie’).
10. Depalatalizacja (stwardnienie) rz w formie bierze do b’ere.
11. Szczątkowe zachowanie archaizmu podhalańskiego na południu regionu, m.in. w Olszówce, np. zývy, sýć (‘żywy, szyć’).
12. Występowanie grupy źr w miejsce literackiej grupy jrz, np.: uźreć, źrały, vyźryć (‘ujrzeć, dojrzały, wyjrzeć’).
13. Zachowanie znanego też z gwary podhalańskiej twardego k w wygłosie tematu rzeczowników w N. l. poj. oraz zakończenia -kem w niektórych przysłówkach, np.: patykem, Bogem; boskem, cołkem (‘patykiem, Bogiem; boso, całkiem’).
14. Zachowanie akcentu inicjalnego na południu regionu, m.in. w Porębie Wielkiej, np.: n'akosone, n'asypovać, p'ozbiyrać (‘nakoszone, nasypywać, pozbierać’).
15. Przejście wygłosowej grupy -ej w przysłówkach i przymiotnikach w -y || -i, np.: gořy, bardźi, tåńi, do stary baby, od nasy ćotk’i (‘gorzej, bardziej, taniej, do starej baby, od naszej ciotki’).
16. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: zav’ezła, přińesła, m’etła březovå (‘zawiozła, przyniosła, brzozowa miotła’).
17. Redukcja spółgłoski ł po spógłoskach zwarto-wybuchowych, np.: dugo, guχy, gup’i, gupota, tuc, tucek, tusty (‘długo, głuchy, głupi, głupota, tłuc, tłuczek, tłusty’).
2.2. Cechy morfologiczne
1. Występowanie końcówki -ek w 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np. byłek, śådek, cekåłek (‘byłem, siadłem, czekałem’).
2. Końcówka -k w 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np. śådbyk, zjådbyk, kośełbyk (‘siadłbym, zjadłbym, kosiłbym’).
3. Występowanie analitycznych form czasownika być: jo jes, my sọm, vyśće sọm (‘jestem, jesteśmy, jesteście’).
4. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: dej tatov’i, v’ysal’i śe na tatov’i (‘daj tacie, wieszali się na tacie’).
5. Szczątkowe zachowanie końcówki -va w 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego i tryby rozkazującego, np. idźeva, půdźva (‘idziemy, chodźmy!’). Końcówka występująca w Kasinie Wielkiej i Węglówce.
6. Występowanie imiesłowu przysłówkowego współczesnego z morfemem -yncy, np. idyncy, grajyncy, śedzyncy (‘idąc, grając, siedząc’).
7. Szerszy zakres występowania końcówki -a w D. l. poj. rzeczowników męskonieżywotnych niż to ma miejsce w polszczyźnie liteckiej, np. do dysca, z lassa (‘do deszczu, z lasu’).
8. Końcówka -å || -o w M. l. mn. rzeczowników zbiorowych, np. vůjćå, kśyndzå (‘wójtowie, księża’).
9. Końcówka -a w M. l. mn., np.: grunta, sprzynta (‘grunty, sprzęty’).
10. Końcówka -‘e w D. l. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku na -a , np. přyndze, ze studńe, do kọńarńe (‘przędzy, ze studni, do koniarni = stajni dla koni’).
11. Końcówka -õ w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w M. l. poj. na -å, np. idõ na msõ śf’yntõ, jeś v’eceřõ (‘idę na mszę świętą, jeść wieczerzę’).
12. Mieszanie rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego, np. χłopy posły (‘chłopi poszli’).
13. Morfem -ọn tworzący nazwy mieszkańców miejscowości (w miejsce -anin), np.: kośincọn, porymb’ọn. To cecha właściwa również innym gwarom Małopolski południowej.
14. Morfem -in tworzący przymiotniki dzierżawcze, np.: mam’ine odźyńe, Maryśine dźyfcọ (‘odzienie mamy, dziewczę Marysi’).
15. Oboczna postać przedrostka no- || noj- tworzącego stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, np.: nolepsy, nojgorsy; nolep’i, nojspořy (‘najlepszy, najgorszy; najlepiej, najsporzej = najszybciej’).
16. Czasownikowy morfem -ować w miejsce literackiego -ywać || -iwać, np. zagrabovać, zesypovać, dokazovać, vyskakovać (‘zagrabywać, zsypywać, dokazywać, wyskakiwać’)
17. Zachowanie dawnego przyimka i przedrostka s, np.: svijać, ś nim, śloz (‘zwijać, z nim zlazł’).
Słownictwo pogórzańskie zawiera praca Józefy Kobylińskiej Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej), Kraków 2001.
Prof. dr hab. Józef Kąś
