s
Unia Europejska
Górale Pienińscy

Górale Pienińscy

Gwara, ciekawostki gwarowe w regionach

Gwarą pienińską/szczawnicką posługują się mieszkańcy niedużego obszaru otaczającego geograficzny region Pienin. Bardziej znane miejscowości na tym obszarze to Krościenko i Szczawnica. Etnograficznie zaliczane są tu też Sromowce Wyżne, natomiast językowo wykazują one związek z Podhalem (mają one podhalańką, wąską wymowę odpowiednika lierackiego, tzn. wymowę typu zymby, v’yncy wobec typu zomby, v’oncy, występującego już w Sromowcach Niżnych). Gwara pienińska graniczy zatem od zachodu z gwarą podhalańską, od północy z gwarą łącką, tj. z gwarą górali sądeckich, od południowego wschodu z terenami połemkowskimi, tzn. z Rusią Szlachtowską. Współcześnie ulega ona szerzącej się z Sądecczyzny wymowie jednonosówkowej.

I. Cechy ogólne

1. Mazurzenie, np.: cytać, zboze, syl’i papuće, duzy, ładńyjse (‘czytać, zboże, szyli pantofle, duży, ładniejsze’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: jag usyl’i, to śe tag obracało, zaśådź na śf’iontego Stańisłava.
3. Samogłoski pochylone.

  1. a pochylone, realizowane jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, jednak bliższa lub jako o,såfa, b’åły, starå baba, boloł,
  2. o pochylone – ů – jako dźwięk pośredni między o i u, np.: sůl, spryχůf, drůt (‘sól, szprych, drut’),
  3. e pochylone jako dźwięk równy samogłosce y, występujące zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np.: śp’yf, b’yda, v’yrχ, tys (‘śpiew, bieda, wierch, też’).

4. Samogłoski nosowe.

Rozwój samogłosek nosowych w gwarze pienińskiej jest centralnym problemem ewolucji tej gwary. Dokonujące się zmiany w tym zakresie są podobne do tych, jakie obserwuje się ogólnie w gwarach Pogórza, w tym też w gwarze bezpośrednio sąsiadującej z gwarą pienińską, tzn. w gwarze łąckiej. Podobny był punkt wyjścia, tj. tzw. wymowa szeroka odpowiednika literackiego ę oraz zachowanie rezonansu nosowego nawet przed spółgłoskami zwartymi [Reichan 1980]. Osobiste moje obserwacje tej gwary sprzed ok. 20 lat dawały obraz bardzo zróżnicowany, związany mocno ze zróżnicowaniem pokoleniowym. Osoby z najstarszego pokolenia zachowywały jeszcze stan pierwotny a (wymowę szeroką odpowiednika ę), natomiast u osób coraz to młodszych ewolucja zmierzała ewidentnie w kierunku typu o, tzn. wymowy jednonosówkowej. Relizacje typu do Krośćonka, v’oncy || v’ocy, jo słyso itp. słyszało się powszechnie na przystanku autobusowym (dla rozmawiających autochtonów była to sytuacja nieoficjalna, a więc dla obserwatora wiarygodna!).

Obecnie proces ewolucji nie doprowadził jeszcze do wytworzenia się stabilnego, jednorodnego systemu. Pomijając zrozumiałą wariantywność, system nosówek przedstawia się następująco:

  1. w śródgłosie:
  • odpowiednikiem literackiego ę jest grupa o+N, np.: ujonty, ot śf’onta, p’ońć,
  • odpowiednikiem literackiego ą jest grupa ŏ+N, np.: na pocŏntku, vyglŏndać,
  • odpowiednikiem literackiego ą przed spółgłoskami szczelinowymi jest u, np.: fstuska, kśuska, vus, vusk’i (‘wstążka, książka, wąż, wąski’)

Powyższe przykłady wskazują też na zachowanie rezonansu nosowego w pozycji śródgłosowej. Gwara pienińska wykazuje tu więc tylko połowiczne podobieństwo do gwary łąckiej.

  1. w wygłosie:
  • odpowiednikiem literackiego ę jest o, np.: Sokolico p’ykńe v’idać, prav’e uo połovo, ve dvůjko, troχo podobny, stojo, kupujo, kop’o (‘Sokolicę pięknie widać, prawie o połowę, we dwójkę, trochę podobny, stoję, kupuję, kopię’),
  • odpowiednikiem literackiego ą jest ŏ, np.: sŏ, majŏ, v’idadź gůro Macelovŏ, nad zapor ŏ.

Taki sam odpowiednik literackiego ą występuje też w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników itd. rodzaju żeńskiego, np.: k’eruje śe takŏ łůtkŏ drevńanŏ spryskam’i, pšed drugŏ vojnŏ śf’atovŏ. W sąsiednich gwarach w tej pozycji występuje końcówka –om. Inny stan w gwarze pienińskiej można tłumaczyć siłą oddziaływania zjawiska fonetycznego w B. l.poj. rodzaju żeńskiego i wyrównania analogicznego. W ten sposób każdemu literackiemu ą w wygłosie odpowiada w gwarze pienińskiej ŏ. Warto zwrócić uwagę, że również literackiej końcówce –em w N. l. poj. rodzaju męskiego odpowiada gwarowa końcówka –o, np.: p’ońć tak’iv łůdeg zv’ŏzanyf povrozo, χybl’ik’o vyχybluval’i, skubl’icŏ troχo vystrugal’i. Również zakończenie odpowiednich wyrazów ma postać –o, np.: poto tak’e m’ejsce, s povroto (‘potem takie miejsce, trochę pododbny, z powrotem’).

Wymowa grup e+N, a+N:

     e+N:           v ośomnostym v’eku, na co dźoń, jedon, do Krośćonka

     y+N:           do Ćeštona (‘do Czorsztyna’), zatšomuval’i auta

     a+N:           łůdkam’i, dłubane, sam’i kronćil’i povrozy – uorgony, pojsk’i, Jontek, Jonek (‘organy, pański, Antek, Janek’).

 

5. Protezy.

  1. labializacja, np.: juz było po uob’edźe, uofca, uokropńe,
  2. przydech, np.: χaroda (arenda – ‘dzierżawa’),
  3. prejotacja, np.: Jantek, Jagata, japtyka.
     

Lokalne cechy fonetyczne

Przejście wygłosowego -χ w -f. Zjawisko to nawiązuje do gwary spiskiej. Występuje w następujących pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):

  1. w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: χodźil’i po gůraf, roskf’it był f śedomdźeśŏntyf rokaf,
  2. w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: v mojif casaf, terås f tyv łůtkaf sŏ jus trzy [oparcia],
  3. w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: byłef, dåłef.
  4. w trybie przypuszczającym czasowników, np.: zrob’iłbyf, posłabyf, fćałabyf.

Partykuła niech wymawiana jest jako ńek (!), nie ńef.

Leksykalnie χ w grupach spółgłoskowych zastępowane jest przez k, f, np.: kf’ila, kfała, fćeć. Z kolei w miejsce nagłosowej grupy kt- występuje grupa ft-, np.: kto – fto, który – ftory, którędy – ftorondy oraz nikt – ńift.

2. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: v’esna, m’etła.

3. Wstawne e w wyrazach: meter, l’iter, v’ater.

4. Uproszczenie wygłosowej grupu -ść, -źć do –ś w bezokolicznikach, np.: gryś, kłaś, ńyś.

5. Podwojenie s w niektórych wyrazach, np. do lassa, v leśśe.

6. Brak archaizmu podhalańskiego.

7. Akcent inicjalny.
 

Główne właściwości morfologiczne

1. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do studńe, do stajńe.

2. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: opov’adåł o zbůjńikov’i.

Upowszechnie końcówki –owi w C. l.poj. rodzaju męskiego: tatov’i, kotov’i, bratov’i, panov’i, d’abłov’i.

Większy zakres występowania końcówki –a w D. l.poj. rodzaju męskiego, np.: do lassa, do potoka, z voza, dysca.

3. Morfem -uwać w miejsce literackich -uwać, -ywać, np.: uorgańizuvoł dlo ńif te spłyvy, ono śe zajmuvało, podźonkuvać.

4. Zakończenie form czasu przeszłego –ły w czasownikach odnoszących się do mężczyzn, np. χłopy śedźały.

5. Prefiks uoz- (roz-), np. uozb’ić, uoskładać.

6. Występowanie tzw. „dwojenia” przy zwracaniu się do osób starszach, np.: bapko co rob’iće?, o co gådåće ćotko? (‘o czym mówisz, ciociu?’).

7. Końcówka –y w miejsce –ej w D. l.poj. odmiany przymiotnikowo-zaimkowej rodzaju żeńskiego, np.: do ty fśi, z nasy drůg’i.

 

Wybrane słownictwo

 W gwarze pienińskiej występuje specyficzne słownictwo związane z rzadkim zajęciem, tzn. z flisactwem.

Oto wybrane wyrazy z tego zakresu tematycznego:

blik ‘narzędzie podobne do motyki, używane do drążenia czółen z pni drzew’

dłubanka ‘czółno dłubane z pnia (nie zbijane z desek)’

łódka ‘pięć związanych w całość czółen’

odpychacka ‘cienka żerdź używana do odpychania od brzegu łódek ciągniętych pod prąd do początku spływu’

pionciorka ‘łódka składająca się z pięciu czółen’

skowyrek ‘poprzeczny drążek na przedzie łódki’

sprysa ‘długa i cienka żerdź używana przez flisaka do odpychania się od dna i kierowania łódką’

wylywka ‘czerpak używany do wylewania wody zbierającej się w łódce’

 

Prof. dr hab. Józef Kąś