s
Gwarą pienińską/szczawnicką posługują się mieszkańcy niedużego obszaru otaczającego geograficzny region Pienin. Bardziej znane miejscowości na tym obszarze to Krościenko i Szczawnica. Etnograficznie zaliczane są tu też Sromowce Wyżne, natomiast językowo wykazują one związek z Podhalem (mają one podhalańką, wąską wymowę odpowiednika lierackiego, tzn. wymowę typu zymby, v’yncy wobec typu zomby, v’oncy, występującego już w Sromowcach Niżnych). Gwara pienińska graniczy zatem od zachodu z gwarą podhalańską, od północy z gwarą łącką, tj. z gwarą górali sądeckich, od południowego wschodu z terenami połemkowskimi, tzn. z Rusią Szlachtowską. Współcześnie ulega ona szerzącej się z Sądecczyzny wymowie jednonosówkowej.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: cytać, zboze, syl’i papuće, duzy, ładńyjse (‘czytać, zboże, szyli pantofle, duży, ładniejsze’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: jag usyl’i, to śe tag obracało, zaśådź na śf’iontego Stańisłava.
3. Samogłoski pochylone.
4. Samogłoski nosowe.
Rozwój samogłosek nosowych w gwarze pienińskiej jest centralnym problemem ewolucji tej gwary. Dokonujące się zmiany w tym zakresie są podobne do tych, jakie obserwuje się ogólnie w gwarach Pogórza, w tym też w gwarze bezpośrednio sąsiadującej z gwarą pienińską, tzn. w gwarze łąckiej. Podobny był punkt wyjścia, tj. tzw. wymowa szeroka odpowiednika literackiego ę oraz zachowanie rezonansu nosowego nawet przed spółgłoskami zwartymi [Reichan 1980]. Osobiste moje obserwacje tej gwary sprzed ok. 20 lat dawały obraz bardzo zróżnicowany, związany mocno ze zróżnicowaniem pokoleniowym. Osoby z najstarszego pokolenia zachowywały jeszcze stan pierwotny a (wymowę szeroką odpowiednika ę), natomiast u osób coraz to młodszych ewolucja zmierzała ewidentnie w kierunku typu o, tzn. wymowy jednonosówkowej. Relizacje typu do Krośćonka, v’oncy || v’ocy, jo słyso itp. słyszało się powszechnie na przystanku autobusowym (dla rozmawiających autochtonów była to sytuacja nieoficjalna, a więc dla obserwatora wiarygodna!).
Obecnie proces ewolucji nie doprowadził jeszcze do wytworzenia się stabilnego, jednorodnego systemu. Pomijając zrozumiałą wariantywność, system nosówek przedstawia się następująco:
Powyższe przykłady wskazują też na zachowanie rezonansu nosowego w pozycji śródgłosowej. Gwara pienińska wykazuje tu więc tylko połowiczne podobieństwo do gwary łąckiej.
Taki sam odpowiednik literackiego ą występuje też w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników itd. rodzaju żeńskiego, np.: k’eruje śe takŏ łůtkŏ drevńanŏ spryskam’i, pšed drugŏ vojnŏ śf’atovŏ. W sąsiednich gwarach w tej pozycji występuje końcówka –om. Inny stan w gwarze pienińskiej można tłumaczyć siłą oddziaływania zjawiska fonetycznego w B. l.poj. rodzaju żeńskiego i wyrównania analogicznego. W ten sposób każdemu literackiemu ą w wygłosie odpowiada w gwarze pienińskiej ŏ. Warto zwrócić uwagę, że również literackiej końcówce –em w N. l. poj. rodzaju męskiego odpowiada gwarowa końcówka –o, np.: p’ońć tak’iv łůdeg zv’ŏzanyf povrozo, χybl’ik’o vyχybluval’i, skubl’icŏ troχo vystrugal’i. Również zakończenie odpowiednich wyrazów ma postać –o, np.: poto tak’e m’ejsce, s povroto (‘potem takie miejsce, trochę pododbny, z powrotem’).
Wymowa grup e+N, a+N:
e+N: v ośomnostym v’eku, na co dźoń, jedon, do Krośćonka
y+N: do Ćeštona (‘do Czorsztyna’), zatšomuval’i auta
a+N: łůdkam’i, dłubane, sam’i kronćil’i povrozy – uorgony, pojsk’i, Jontek, Jonek (‘organy, pański, Antek, Janek’).
5. Protezy.
Lokalne cechy fonetyczne
Przejście wygłosowego -χ w -f. Zjawisko to nawiązuje do gwary spiskiej. Występuje w następujących pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
Partykuła niech wymawiana jest jako ńek (!), nie ńef.
Leksykalnie χ w grupach spółgłoskowych zastępowane jest przez k, f, np.: kf’ila, kfała, fćeć. Z kolei w miejsce nagłosowej grupy kt- występuje grupa ft-, np.: kto – fto, który – ftory, którędy – ftorondy oraz nikt – ńift.
2. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: v’esna, m’etła.
3. Wstawne e w wyrazach: meter, l’iter, v’ater.
4. Uproszczenie wygłosowej grupu -ść, -źć do –ś w bezokolicznikach, np.: gryś, kłaś, ńyś.
5. Podwojenie s w niektórych wyrazach, np. do lassa, v leśśe.
6. Brak archaizmu podhalańskiego.
7. Akcent inicjalny.
Główne właściwości morfologiczne
1. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do studńe, do stajńe.
2. Synkretyczna końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: opov’adåł o zbůjńikov’i.
Upowszechnie końcówki –owi w C. l.poj. rodzaju męskiego: tatov’i, kotov’i, bratov’i, panov’i, d’abłov’i.
Większy zakres występowania końcówki –a w D. l.poj. rodzaju męskiego, np.: do lassa, do potoka, z voza, dysca.
3. Morfem -uwać w miejsce literackich -uwać, -ywać, np.: uorgańizuvoł dlo ńif te spłyvy, ono śe zajmuvało, podźonkuvać.
4. Zakończenie form czasu przeszłego –ły w czasownikach odnoszących się do mężczyzn, np. χłopy śedźały.
5. Prefiks uoz- (roz-), np. uozb’ić, uoskładać.
6. Występowanie tzw. „dwojenia” przy zwracaniu się do osób starszach, np.: bapko co rob’iće?, o co gådåće ćotko? (‘o czym mówisz, ciociu?’).
7. Końcówka –y w miejsce –ej w D. l.poj. odmiany przymiotnikowo-zaimkowej rodzaju żeńskiego, np.: do ty fśi, z nasy drůg’i.
Wybrane słownictwo
W gwarze pienińskiej występuje specyficzne słownictwo związane z rzadkim zajęciem, tzn. z flisactwem.
Oto wybrane wyrazy z tego zakresu tematycznego:
blik ‘narzędzie podobne do motyki, używane do drążenia czółen z pni drzew’
dłubanka ‘czółno dłubane z pnia (nie zbijane z desek)’
łódka ‘pięć związanych w całość czółen’
odpychacka ‘cienka żerdź używana do odpychania od brzegu łódek ciągniętych pod prąd do początku spływu’
pionciorka ‘łódka składająca się z pięciu czółen’
skowyrek ‘poprzeczny drążek na przedzie łódki’
sprysa ‘długa i cienka żerdź używana przez flisaka do odpychania się od dna i kierowania łódką’
wylywka ‘czerpak używany do wylewania wody zbierającej się w łódce’
Prof. dr hab. Józef Kąś