Zasięg gwary górali nadpopradzkiej pokrywa się ze stosownym obszarem wyznaczanym w opisach etnograficznych. Główne miejscowości tego regionu to: Piwniczna Zdrój, Rytro. Warto tu tylko nadmienić, iż z powodu sąsiedztwa z gwarą górali łąckich i gwarą podegrodzką obserwuje się współcześnie tendencję do rozszerzania się gwar jednonosówkowych. To sytuacja przypominająca rozwój gwary pienińskiej. Dla przedstawienia aktualnego stanu konieczne są gruntowne badania terenowe.
I. Cechy ogólne
1. Mazurzenie, np.: cekać, copecka, suuzba (‘czekać, czapeczka, służba’).
2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: bradź na grzb’et, p’isadź uo staryf casaf (‘brać na grzbiet, pisać o starych czasach’).
3. Samogłoski pochylone:
- a pochylone, realizowane jako o, np.: stolać śe, trova, kurzofka (‘stalać się = sturlać się, trawa, kurzawka = kurzajka’),
- o pochylone, realizowane jako ů, tj. dźwięk pośredni między o i u, np.: drůga, uogrůt, vůs (‘droga, ogród, wóz’),
- e pochylone jako y (po spółgłosce twardej i miękkiej), np.: mlyko, v’ys, m’ysać, χlyp, tys (‘mleko, wiesz, mieszać, chleb, też).
4. Samogłoski nosowe.
Wymowa samogłosek nosowych przypomina tę z języka literackiego, tzn. występują 2 nosowki: ę i ą z asynchronicznym rezonansem przed spółgłoskami zwartymi i podniesioną artykulacją e do y. W szczegółach przedstawia się to następująco:
W zakresie rezonansu nosowego
4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu):
-
- przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują realizacje z rezonansem asynchronicznym, a więc typ yN, oN, np.: dyntka, pympek, gymba, boŋk, mondry (‘dętka, pępek, gęba, bąk, mądry’).
- przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny, np.: võśiska, na Ślõsku, (‘wąsiska, na Śląsku’)
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych).
W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje:
- odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
- e w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: ide, uobleje će, vezne će (‘idę, obleję cię, wezmę cię’)
- e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: vouej bapke (‘wołaj babkę’)
- odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
- õ || -o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: χodzõ || χodzo (‘chodzą’)
- o w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: staro kruove
- om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. ze starom krovom, ze śf’yntom Matuśom (‘ze starą krową, ze świętą Matusią = z Matką Boską’),
5. Protezy:
- Labializacja, np.: uoćec, uof’ara, uoprośić śe, uodb’ić (‘ojciec, ofiara, oprosić się, odbić’).
- Prejotacja, np.: Jagńyska, Jantuś, jigua (‘Agnieszka, Antoś, igła’).
- Przydech (rzadki), np.: χeliasófka (‘Eliaszówka’).
II. Cechy lokalne
Cechy fonetyczne
1. Przejście wygłosowego -χ w -f || -k. Przejście -χ w -k jest wypierane przez -f, przenikające z gwary spiskiej i pienińskiej i staje się współcześnie coraz rzadsze.
- w wygłosie rdzeni, np.: daf, straf (‘dach, strach’)
- w partykule niech: ńeg m’i pani co zapise (niech mi pani coś zapisze = przepisze lekarstwo’).
2. W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
- w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: na placaf po dźatkaf, śńuftać po gorckaf, śpyrtoł po k’esonkaf, gotka uo straχaf : po polak, po χoupak (‘na placach po dziadkach, węszyć po garnkach, szperał po kieszonkach, gadka o strachach : po polach, po chałupach’),
- w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lm przymiotników, zaimków itd., np.: mova nasyf uojcůf, innyf, u tak’iv jednyv novobogack’if (‘mowa naszych ojców, innych, u takich jednych nowobogackich’),
- w końcówce 1. os. lp czasu przeszłego, np.: ruob’uef, douef (‘robiłem, dałem’),
χ występuje też w miejscu k w grupach spółgłoskowych, np.: krzest, krzćiny, krzon, kćeć, skńe (‘chrzest, chrzciny, chrzan, chcieć, schnie’). Zjawisko to ma charakter leksykalny.
3. Występowanie tzw. wstawnego e: meter, v’ater, liter (‘metr, wiatr, litr’).
4. Wyrównanie tematu fleksyjnego, czego rezultatem jest brak oboczności e : # (zero dźwięku) w niektórych wyrazach, np. meχ : meχu (‘mech : mchu’).
5. Cofnięcie artykulacji i, y przed ł, np.: rob’uua, traf’uu śe, modluu śe, odm’eńuua, śyk’yra ocskocuła, skruua (‘robiła, trafił się, modlił się, odmieniła, siekiera odskoczyła, skryła’); rzadziej buł (‘był’).
6. Redukcja ć w wygłososowej grupie -ść w bezokolicznikach i rzeczownikach, np.: ńyś, gryś, grzysnoś, staroś (‘nieść, gryźć, grzeszność, starość’).
7. Występowanie ś w miejscu literackiego sz w wyrazach pochodzenia obcego, np.: śpitol, śtrufać, muśtra, śpunt, ślufka, śpas (‘szpital, strofować, musztra, szpunt, szlufka, szpas’). Zjawiska tego nie należy utożsamiać z mazurzeniem.
8. Redukcja ł w grupach spółgłoskowych, np. puca, pχa, puk (‘płuca, pchła, pług’).
9. Redukcja ł w wyrazie pół i pokrewnych, np.: pu, punocka (‘pół, północka = pasterka’).
10. Uproszczenia grup spółgłoskowych trz, strz, drz do č, šč, dž, np.: ča, ščelić, ščeχa, dževo (‘trza, strzelić, strzecha, drzewo’).
11. Występowanie grupy źr w miejsce literackiej grupy jrz, np.: uobeźrou śe, źrały (‘obejrzał się, dojrzały’).
12. Brak przedniojęzyko-zębowego ł. Zamiast niego występuje u niezgłoskotwórcze.
13. Przejście wygłosowej grupy -aj w formach 2 os. l. poj. trybu rozkazującego w -ej, np.: dej, suχej, zav’yrej (‘daj, słuchaj, zawieraj’).
14. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: ćesany, p’eron (‘ciosany, piorun’).
15. Podwojenie s w wybranych formach: z lassa, v lesśe, bosso (‘z lasa, w lesie, boso’).
16. Brak archaizmu podhalańskiego, podobnie jak u górali pienińskich.
17. Brak akcentu inicjalnego, charakterystycznego dla górali podhalańskich. Akcentowana jest tutaj sylaba przedostatnia, a więc tak jak w polszczyźnie literackiej.
Cechy morfologiczne
1. Końcówka -ma w 1 os. l. mn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego, np.: pudema, pojadema, musema, nakorm’ema; růbma rzont, podźma stont (‘pójdziemy, pojedziemy, musimy, nakarmimy; róbmy rząd, chodźmy stąd – powiedzenie na odchodne’). To końcówka znana też z gwary spiskiej.
2. Szerszy zakres występowania końcówki -a w D. l. poj. rzeczowników męskonieżywotnych niż to ma miejsce w polszczyźnie liteckiej, np. do puota, z voza, dysca (‘do płotu, z wozu, deszczu’).
3. Końcówka -‘e w D. l. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku na -a , np. ze śyńe (‘z sieni’).
4. Występowanie tzw. pluralis maiestaticus, tzn. form liczby mnogiej przy zwracaniu się do osób starszych, np. Mama jus pojeχal’i (‘mama już pojechała’). To tzw. „dwojenie”. W gwarze górali nadpopradzkich znane jest też tzw. „trojenie”, tj. zwracanie się do szanowanej osoby per „oni”, np.: cy uońi jus pojedl’i? (‘czy mama już pojadła?’). To znana również z innych gwar forma okazywania szczególnego szacunku, zwłaszcza księdzu, nauczycielowi.
5. Czasownikowy morfem -uwać w miejsce literackiego -ować, np.: gotuvać, sanuvoł, napastuvać, sporuvać (‘gotować, szanował, napastować, sparować = dobrać do pary’).
6. Rzadki morfem słowotwórczy -ata, np. odźata, przevdźata (‘odziata = odzienie, przewdziata = bielizna na zmianę’).
7. Morfem -in tworzący przymiotniki dzierżawcze, np.: Valeruśine bonce, mamuśin placek (‘bękart Walerki; placek mamy’).
8. Końcówka -ym w N. l. poj. w odmianie przymiotnikowo-zaimkowej, np. drevńanem vozem, bukovem drevnem (‘drewnianym wozem, bukowym drewnem’)
Słownictwo górali nadpopradzkich zawiera praca Krystyny Dulak-Kulej Słownik Jaguliny. Naskif łojców mowa, Piwniczna Zdrój 2015.
Prof. dr hab. Józef Kąś
