Tańce regionalne
Ogólnie stosowane, aczkolwiek nieścisłe, określenie tradycyjnego repertuaru tańców lud., znanych w różnych częściach kraju zw. regionami etnograficznymi. (…) Przez tańce regionalne rozumie się te z nich, które historycznie stanowiły nieodłączny czynnik społeczno-obyczajowy współżycia ludności wiejskiej w zasięgu własnej, parafii, gminy. (...) Wytworzone i kształtowane w ciągu wieków w toku codziennego życia we własnym środowisku, wchodziły (podobnie jak in. wytwory rąk i ducha czy umysłów) w skład treści kulturalnych zw. tradycyjną kulturą ludową. Treści te, w tym określone zwyczaje doroczne i rodzinne, oraz związane z nimi tańce uległy w różnym zasięgu stopniowemu zróżnicowaniu się, w wielu przypadkach wzbogacaniu, pod wpływem różnych czynników: społeczno- środowiskowych, geograficznych i historycznych. Nie wszędzie zdołano zachować do naszych czasów ich dawną tradycję i kształt w jednakowym stopniu autentyczności. (Grażyna W. Dąbrowska – Taniec w polskiej tradycji – Leksykon, wyd. PTECH/Muza SA, Warszawa 2005/2006str. 232).
Tańce tradycyjne
W lokalnym środowisku wiejskim dawne, zazwyczaj mało zróżnicowane tańce, przekazywane z pokolenia na pokolenie przez niezamierzony pokaz i przejmowane w wyniku obserwacji – naśladowania (bez pomocy metod dydaktycznych i środków technicznych). Tworzyły one repertuar dobrze znany własnej społeczności, podobnie jak lokalna polszczyzna – gwara, muzyka i pieśni, stroje i sztuka ludowa. (…) Długotrwałemu utrzymywaniu się tych samych tańców sprzyjała powoli następująca wymiana składu wspólnoty wykonawców; stopniowe włączanie do niej nowych uczestników. Jednakże na skutek przekazu opartego wyłącznie na związanej z poczuciem rytmu zdolności zapamiętywania kinetycznego i odtwarzania naturalnych wzorców przez coraz to nowych uczestników tańca, następowały początkowo trudno dostrzegalne, ale nieuchronne zmiany różnych drobnych elementów, zanim wreszcie doszło do zmiany całej choreotechniki i choreografii, do pojawienia się nowych tańców, asymilowanych i podporządkowanych panującym lokalnym obyczajom i rodzimemu stylowi. (Grażyna W. Dąbrowska – Taniec w polskiej tradycji – Leksykon, wyd. PTECH/Muza SA, Warszawa 2005/2006 str. 264).
Tańce Górali Nadpopradzkich – Czarnych zostały opisane dzięki niestrudzonemu panu Edwardowi Gruceli (1932-2016) rodowitemu Piwniczaninowi, będącemu nauczycielem, instruktorem, muzy- kiem, rzeźbiarzem i gawędziarzem, który całe swoje życie poświęcił ochronie, zbieraniu, zapisy- waniu i popularyzowaniu tej części tradycyjnej kultury Górali Czarnych, jakimi są zwyczaj, obrzęd, a szczególnie taniec regionalny. Jego Osobie należy oddać cześć po wszystkie czasy, gdyż to czego dokonał zostało zapisane, trwa i nie zginie. Oprócz zbierania i zapisywani tańców, zachęcał starsze pokolenie do bezpośredniego przekazu tej tradycji młodszemu pokoleniu. W 1965 r. był współzało- życielem Regionalnego Zespołu „Dolina Popradu”, który rozsławia kulturę taneczną tego regionu. Pokazał nie tylko Polakom ale i innym narodom, którzy dotąd uważali że Polscy Górale to tylko Podhalanie, odmienną – ale o cechach wspólnych – inną grupę górali – Górali Nadpopradzkich.
Tańce zostały szczegółowo opisane w publikacji Kolory Nadpopradzia – Regionalizm w Piwnicznej, pod red. Aleksandry Szurmiak-Boguckiej i Michaliny Wojtas, wyd. Piwniczna-Zdrój 2011 oraz w skrótowych wersjach w Leksykonie – Taniec w polskiej tradycji, pod red. dr Grażyny Władysławy Dąbrowskiej, wyd. PTECH, Muza SA, Warszawa 2005/2006.
CHARAKTERYSTYKA TAŃCÓW
Najpopularniejsze i najstarsze są polki: Śpiywano, Wściekło, Bez stołek, Na ławie oraz walcerki zróżnicowane w wykonaniu, tańczone na półpalcach lub bardziej płasko z nieco uniesioną piętą, które w latach 50 XX w. były powszechnie tańczone na organizowanych posiadach czyli spotka- niach towarzyskich lub na muzykach - potańcówkach, po zakończeniu prac polowych; kośby, wykopków, młocki, tarcia lnu i w karnawałowe niedziele. Na nich grał heligonista lub sam skrzypek. W tańcach przeważa tempo szybkie, kroki drobne wykonywane miękko na ugiętych kolanach prawie nigdy nie prostujące się. Tańce jednej pary i tańce zbiorowe w 4 lub więcej par, często z towarzyszeniem śpiewu dwugłosowego. Tańce odtworzone na podstawie opisów słownych i pokazów elementów ruchowych przez informatorów, to: Hanok, Zamiatany, Błasiok-surok, Ciardasz, Pasterski-koński. Pod koniec lat 60 XX w. tańce; Dokoła-Paw i Obyrtany zapisał i wprowadził do Zespołu Regionalnego „Dolina Popradu” Kazimierz Bogucki – pracownik Państwowego Instytutu Sztuki w Warszawie, który w latach pięćdziesiątych XX w. był członkiem Ekipy Krakowskiej pod kier. doc. Włodzimierza Poźniaka, w ramach tzw. Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Nuty do wszystkich tańców i przyśpiewek, znajdują się w wymienionej wyżej publikacji Kolory Nadpopradzia.- Regionalizm w Piwnicznej.
POLKI:
Polka śpiywano – to polka poprzedzana przyśpiewką z tekstem tradycyjnym powszechnie znanym lub układanym na potrzeby zaistniałej sytuacji, powszechna w całym regionie, śpiewana tak przez chłopców jak i dziewczęta. Obecnie polki te śpiewa się „przy ogrywaniu gości weselnych”. Metrum 2/4, tempo szybkie, ujęcie rąk jak w tańcu towarzyskim. (zobacz zapis w Leksykonie, s. 196). Oto jedna z wielu przyśpiewek: Zdarły mi sie kiyrpce i na kiyrpcach łaty, nie bede juz chodziuł, do te świdrówate.
Wściekło polka – to zwykła polka tańczona w bardzo szybkim tempie w miejscu lub po własnej dla pary linii kółka, obrotami w prawo i w lewo, tańczona na całym terenie regionu. Może być poprzedzana przyśpiewką przed muzyką, która powinna grać tę melodię, jaką śpiewał tancerz.
Polka bez stołek – jest raczej zabawą sprawnościową, niż tańcem w którą młodzież bawiła się na różnych zabawach i potańcówkach. Rekwizytem jest mały stołek (typ stołka do dojenia krów). Metrum 2/4, tempo szybkie. Śpiewana była dowolna przyśpiewka po której tancerz wołał do muzyki; Polka bez stołek!, po której cztery pary tańczyły polkę po obwodzie koła w II kierunku, a jeden tancerz trzymając stołek w ręce , w trakcie tańca podkładał pod nogi najpierw tancerzom a później tancerkom. Kto się potknął o stołek, ten odchodził z zabawy. Jeśli nikt nie potknął się, następowała zmiana par. Bywało, że inny tancerz wyrywał stołek z ręki tańczącemu z nim i podkła- dał jemu, który musiał sam tańczyć bez stołka. (zobacz zapis w Leksykonie, s. 178)
Polka na ławie – to inna zabawa taneczna, która jest popisem sprawności jednej pary przed obserwującymi zebranymi uczestnikami, poprzedzona np. taką przyśpiewką: Przyjdze Jasieńku, przyjdze pod jawora, bede cekała na ciebie z wiecora. Tam sie spotkomy hosa dyna, hosa dyna, tam sie spotkomy wroz. Muzyka gra polkę, czasem przyspieszając tempo, a para tańczy obrotami w prawo i w lewo na ławie (przytrzymywanej na końcach przez chłopaków) dotąd, dopóki z niej nie spadnie. Następuje zmiana pary. Zabawa bardzo lubiana wzbudzająca dużo śmiechu i radości wśród uczestników.
WALCEREK ↔ WALCZYK – Taniec znany w całym regionie, bardzo lubiany przez tancerzy i zawsze tańczony na weselach, w dowolnej ilości par, szczególnie przez starsze pokolenie. Ogólnie znane przyśpiewki są śpiewane podczas tańca, który wykonywany jest wydłużonymi krokami walca do przodu i do tyłu, w powolnym obrocie w prawo lub w lewo. Czasem dla urozmaicenia tańca wprowadzają figury korowodowe. Metrum 3/4, tempo umiarkowane, ujęcie rąk podstawowe, tradycyjne. (zobacz, Leksykon, s. 270 i 273(12). Przyśpiewka: Przekwitła rózycka i opod kwiat, a mój kochanecek pojechoł w świat. Pojechoł w świat, juz mie nie fce, mo pewnie we świecie inne dziywce.
HANOK – odtworzony na podstawie informacji Marii Gruceli ur. w 1897 r. w Piwnicznej o nieobjaśnionej nazwie. Jest tańcem zbiorowym w 4 pary, które tańczą po liniach kwadratu, na jego rogach i po obwodzie koła. Taniec ma przyśpiewkę: Pos jem kónie na wygonie, napadła mie drzymota, tak mie korci, tak mie ciągnie do dziywcyny łochota. Metrum 2/4, tempo w 1 cz. tańca wolne i szybkie, w cz. 2. melodia do tańca ma 2 cz. A-B powtarzane po 2 razy każda. Ujęcia rąk; otwarte podczas przemieszczania się par po bokach kwadratu i zamknięte podstawowe podczas polki. Po przyśpiewce i zapłacie do basów muzyka gra mel. A, a tancerz wywołując po imieniu kolegów zaprasza ich do tańca. Idą zwykłymi krokami po linii koła, dobierają sobie partnerki i przy mel. B, każda para w ujęciu otwartym 3 krokami przechodzi z rogu na róg, wykonując na nim podwójny przytup.
Figura 1, mel. A – w ujęciu otwartym pary znów przechodzą z rogu na róg krokami: tancerz na „i” w każdym takcie z zamachem wykonuje szurnięcie prawą nogą – dziewczyna 2 małe kroczki, powtarzają ten motyw + na rogu w pełnym obrocie ona tańczy 2 kroki polki, a on 1 krok polki i potrójny przytup. Ten motyw 4-ro taktowy powtarzają do końca mel. B – Pary tańczą polkę po obwodzie koła obrotami w prawo w I kier. Tancerz co 3 takty wykonuje potrójny przytup.
Figura 2, mel. A – przez całą melodię w ujęciu otwartym 4 krokami chodu pary przechodzą z rogu na róg, na którym tancerka 2 krokami polki obraca się pod prawą ręką tancerza, on wyk. 2 kroki polki wokół niej + podwójny przytup. Mel. B – Pary tańczą tak samo – jak po 1 figurze.
Figura 3, mel. A – w ujęciu otwartym wszystkie pary 3 krokami polki podchodzą do środka + potrójny przytup ze zwrotem w tył i powrót na swoje miejsca + przytup. Ten motyw powtarzają jeszcze raz. Mel. B – tańczą tak samo, jak po 1 figurze.
Figura 4, mel. A – tancerze stoją tyłem do środka kwadratu i klaszczą ruchem z góry w dół w rytmie półnut. Tancerki 3 krokami polki w obrocie przechodzą kolejno do następnego partnera i na rogu wspólnie wyk. sobie ukłon z potrójnym przytupem tancerza. Mel. B – pary tańczą polkę po obwodzie koła obrotami w prawo w I kier. Tancerz co 4 takty wyk. przyklęk na lewe kolano. Kończą taniec potrójnym przytupem.
ZAMIATANY – Taniec odtworzony z nazwą pochodzącą od charakterystycznego kroku zamiatania nogą, wykonywanego przez tancerza i tancerkę równocześnie. Jak w poprzednich tańcach tak i w tym, wedle zwyczaju wołano: Muzycko, zamiatany! lub zaczynano przyśpiewką: Ozyniułem sie ledwo nie z płacem, ni miołem głowy połozyć na cym, ref. |: Wszyćkie Maryny majom pierzyny, a jo ze swjom pod grochowiny :|. Refren ten był tak popularny, że powtarzano go po każdej przyśpiewce. (zobacz w Leksykonie, na s. 290). Metrum 3/4, tempo umiarkowane. Melodia A-B z powtarzaną cz. B. Krok zamiatany: tancerze w parze tańczą obrotami w prawo, w taki sam sposób. Rozpoczynają od nóg przeciwnych, – na „raz” tancerz skok na prawą nogę ugiętą w kolanie z równoczesnym wyrzuceniem łukiem przeciwnej nogi w przód, tancerka skok na lewą nogę z wyrzuceniem łukiem nogi przeciwnej w tył, na „dwa-trzy” - 2 małe kroki w dalszym obrocie. W drugim takcie tancerze zaczynają od przeciwnych nóg i on wyrzuca nogę w tył a ona w przód. Po tańcu pary solowej krokiem zamiatanym i następnej przyśpiewce, dołączają do niej trzy pary. Solista woła: Cupkano! - muzyka gra mel. A, a pary w ustawieniu ona tyłem on przodem do I kier. w ujęciu podstawowym tańczą: 3 kroki akcentowane skośnie wprawo w przód tancerz od prawej nogi (ona odwrotnie) + 3 kroki akcentowane skośnie w lewo w przód tancerz od lewej nogi (ona odwrotnie). Ten motyw powtarzają 4 razy. Mel. B, - tańczą krokiem zamiatanym, opisanym wyżej po obwodzie koła, w I kier. obrotami w prawo. Zawołanie: Dokoła! - mel. A, każda para dwukrotnie tańczy ten motyw: w ujęciu otwartym 9 kroków lekkiego biegu po linii własnego kółka + podwójny przytup. Mel. B, - pary tańczą krokiem zamiatanym po obwodzie koła. Zawołanie: Wymiana!, mel. A-B Pary tańczą 3 kroki zamiatanym + tancerze potrójny przytup a tancerki przebiegają do poprzedzających je tancerzy i tańczą z nimi. Powtarzają ten motyw aż dojdą do swoich partnerów. Muzyka powtarza melodię, a zapowiadający tancerz zaprasza pozostałe pary do wspólnego zamiatanego.
BŁASIOK-SUROK – zanotowany we wsiach Młodów, Obłazy Ryterskie, Rytro. Ma swoją przyśpiewkę: Siedziała płoscyca w kóminie, wolala pająka, pódź do mnie. Nie póde do ciebie śmierdziuchu, bobyś mie podropoł po brzuchu. Melodia dwuczęściowa A-B, metrum 2/4, tempo szybkie. Taniec też ma dwie części i dwie figury, w którym druga jego część zawsze tańczona jest rzadko spotykanym rytmicznie odwróconym krokiem polki tj. 1 ćwierćnuta i 2 ósemki. (zapis znajdziesz też w Leksykonie, s. 21-22.). Po przyśpiewce i zawołaniu Zagrejcie błasioka! muzyka gra mel. A, tancerze idąc zwykłymi krokami, dobierają się w pary ustawiając się na linii kola w ujęciu podstawowym, przy mel. B przesuwając się w I kier. (pod słońce), obrotami w prawo tańczą 11 kroków polki rytmicznie odwróconej , tj, 1 ćwierćnuta i 2 ósemki.
Figura 1, mel. A, w ustawieniu; tancerz tyłem, tancerka przodem do środka koła, łączą dłońmi obie różnoimienne wyprostowane do boków ręce (jedne do przodu, drugie do tyłu) i tańczą w I kierunku:
4 kroki cwału + 2 podskoki obunóż z równoczesnym rozłączeniem rąk wysuniętych w przód i półobrotem – on w lewo, ona w prawo, do ustawienia plecami do siebie. Tańczą dalej w tym ustawieniu znów 4 kroki cwału + 2 podskoki obunóż, z równoczesnym zwrotem przodem do siebie, łącząc ręce w ujęcie podstawowe. Mel. B, cz.2, tańczą polkę o rytmicznie odwróconym kroku - jw.
Figura 2, mel. A, Pary tańczą w miejscu, obrotami w prawo 4 kroki z nogi na nogę + 2 przytupy tą samą nogą; tancerz lewą – tancerka prawą. Ten motyw taneczny powtarzają 3 razy. Mel. B, cz.2, tańczą polkę o rytmicznie odwróconym kroku – jw. Kończą taniec podwójnym przytupem.
CIARDASZ ↔ MADZIAR„ ...Przypuszczalnie w okresie przynależności do Austro-Węgier przyswoili go młodzi parobcy i dziewczęta, którzy udawali się na Spisz w poszukiwaniu pracy przy koszeniu traw i kopaniu ziemniaków...”, zob. Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, s. 43. E. Grucela zapisując przebieg tańca, oparł się na informacjach, że w początkowych latach XX w. przysiółkach Piwnicznej; Zaczerczyku, Piwowarówce, Zamkowisku i Obidzy, czardasz był tańczony na różnych zabawach i potańcówkach. Obecnie tańczą go członkowie ZR „Dolina Popradu” z piękną przyśpiewką śpiewaną w dwugłosie. Melodia jest trzyczęściowa o zmiennym rytmie i tempie. Mel. A-B w metrum 4/4, w tempie wolnym, mel. C w metrum 2/4, tempo szybkie. Po zawołaniu: Muzyko! Madziara! - pary biorące udział w tańcu, ustawieni na półkolu łączą skrzyżnie ręce w tzw. „koszyczek” i kiedy muzyka gra mel. A - w I kierunku tańczą : 2 kroki dostawiane w prawo w bok bez obciążenia nogi lewej + 1 krok dostawiany w lewo w bok bez obciążenia nogi prawej + 1 krok dostawiany w prawo z dostawieniem nogi lewej + 1 krok w prawo w bok z dostawieniem lewej nogi bez jej obciążenia + 1 krok w lewo w bok z dostawieniem nogi prawej bez obciążenia + 2 kroki dostawiane w prawo i 1 krok dostawiany w lewo bez obciążania nogi dostawianej. Ten ostatni motyw (2 w prawo i 1 w lewo) powtarza się do końca mel. A. W ostatnim takcie mel. A, na „trzy” niski podskok obunóż z rozstawionymi piętami na zewnątrz i na „cztery” zeskok na obie nogi złączone stopami z równoczesną zmianą ujęcia rąk przez położenie dłoni na barkach współtancerza. Opisanymi wyżej krokami tancerze zamknęli koło. Muzyka gra mel. A, tancerze tańczą 2 kroki dostawiane w prawo w bok + 1 krok dostawiany w lewo w bok, powtarzane przez całą melodię i śpiewają : Pod wiyrsyckiem, pod zielonym, cyrwone maliny, rozsypały, rozsypały mi sie do doliny. |: Ej, mój Boze miły, ktoz mi je pozbiyro, jak jo ni mom, jak jo ni mom, przy sobie frajera :| W ostatnim takcie na „trzy-cztery” wykonują podskok z rozstawionymi piętami i zeskok na obie nogi, z równoczesnym zwrotem w parach przodem do siebie i ujęciem; ona opiera dłonie na jego barkach, on obejmuje ją w pasie. Muzyka gra mel. B, w tempie wolnym, pary tańczą obrotami w prawo wokół wspólnej osi; 2 kroki dostawiane w lewo w bok + 1 krok dostawiany w prawo w bok, bez obciążania nogi dostawianej. W ostatnim takcie na „trzy-cztery” - jak wyżej – wyk. podskok i zeskok. Przy powtórzeniu mel. B, tańczą: 2 kroki dostawiane obydwoje od prawej nogi (I kier.) + 2 kroki biegu w II kier. + zeskok na obie nogi (półnuta). Ten motyw taneczny powtarzają przez całą mel. B. Zmiana metrum na 2/4 i tempo szybkie. Pary zwrócone przodem do siebie, bez ujęcia rąk tańczą w I kier. 12 kroków polki skrzyżnej - ona tyłem, on przodem + w miejscu ona 2 kroki polki skrzyżnej – on przeskakując z nogi na nogę oklepuje rękami kolejno; kierpca lewej nogi, piętę prawej nogi, piętę lewej nogi i uderza w udo lewej nogi + potrójny przytup z równoczesnym obrotem tancerki pod jego prawą ręką + obydwoje 1 przytup i wytrzymanie ruchu. Muzyka ponownie gra mel. B w tempie wolnym, a pary w ujęciu prawymi rękami w pasie tańczą : w obrocie 4 kroki chodu + 4 kroki w małym pochyleniu tancerz obchodzi wokół tancerkę – ten motyw powtarzają trzy razy + skok rozstawny i zeskok ze zmianą ujęcia na ujęcie lewymi rękami a pasie. Przy powtórzonej mel. B, tańczą krokiem kulawym obrotami w lewo. Muzyka ponownie gra mel, C w tempie szybkim, a pary tańczą wokół wspólnej osi krokiem kulawym (podpieranym) – tu nazywanym obyrtanym w rytmie ósemkowym, obrotami w prawo. W ostatnich 2 taktach tancerka obraca się pod lewą ręką tancerza, który wykonuje potrójny przytup + obydwoje 1 przytup, kończąc taniec.
PASTERSKI ↔ KOŃSKI – taniec najemnych pasterzy pasących bydło i konie na pastwiskach zwanych wygonami, którzy do swoich wykonywanych kroków przygrywali sobie na różnych piszczałkach, fujarkach przez siebie wykonywanych. Został odtworzony w latach 70 XX w. na podstawie relacji informatora z Podbukowca. Melodia w metrum 2/4, tempo umiarkowane. Do przyśpiewki: A cyjez to kónie wody sukajom, Jaasieńkowe kónie, Jasieńkowe kónie, Jasieńkowe kónie wody sukajom. Sukajom, sukajom, kciało sie im pić, musiała karcmorka, musiała karcmorka, musiała karcmorka kónie napoić. - tańczyli różnymi krokami w różnej kolejności; 1) zwykłymi krokami chodzili po kole, co 3 takty wyk. podskok z uniesieniem jednego kolana w górę i dłonią uderzali w stopę, 2) idąc po kole co 4 kroki strzelali z bata i uderzali lewą ręką w stopę, 3) dwa kroki biegu i podskok, 4) akcentowanymi krokami „raz-i-dwa-i” pełny obrót na zakończenie wybranych kroków lub w połowie i na zakończenie. Kończyli dowolnym przytupem.
DOOKOŁA-PAW – Melodia i taniec występują w szerokim zasięgu na terenie Karpat. W latach 1960-65 zapisany w przysiółkach; Kosarzyska, Zaczerczyk, Błankowa przez E. Grucelę z informacją, że tańczyły go tylko same dziewczęta na potańcówkach i różnych zabawach śpiewając: Pasła Andzia pawia między dolinami, |: przyśli do niej trzej kawalerowie, siadej Andziu z nami :|. Jakze jo mom siadać i pawia zostawiać, |: zostaw pawia między dolinami, wendruj Andziu z nami :|. Melodia ma 16 taktów z powtórką T. 9-16, metrum 4/4, tempo umiarkowane. (zobacz zapis tańca w Leksykonie na s. 46). Tancerki ustawione w półkolu, ręce skrzyżowane za plecami w tzw. koszyczek, śpiewają i tańczą: 3 kroki dostawiane w bok w prawo z dostawieniem nogi lewej bez jej obciążenia + 3 kroki takie same w lewo. Ten motyw taneczny powtarzają podczas całego śpiewu. Muzyka gra melodię, a tancerki całym półkolem przemieszczają się po linii koła w I kierunku krokiem kulawym (lewa noga przed prawą) do ustawienia, jak na początku. Śpiewają drugą zwrotkę i tańczą – jak przy pierwszej. Przy powtórzeniu mel. tańczą w dwóch kółkach krokiem kulawym w rytmie ćwierćnut w I i II kier. i następnie w jednym kole krokiem kulawym w rytmie ósemkowym. W następnym powtórzeniu mel. tańczą w I i II kier. krokiem też podpieranym, ale krzyżując lewą nogę raz przed prawą a raz za prawą i odwrotnie przy zmianie kierunku. Na poniższym nagraniu filmowym zaprezentowana jest lokalna odmiana tego tańca z odrębną melodyką i tekstem znanego pod nazwą Fijołecka
OBYRTANY – był bardzo popularny jeszcze w okresie międzywojennym, chętnie tańczony przez górali przede wszystkim w przysiółkach Piwnicznej, na różnych potańcówkach. Zapowiedzią tańca było zawołanie tancerza; Muzycko, obyrtany! lub przyśpiewka ; (G)Dzie spoźre, to spoźre, wsendy góry, doły, |: sproźre hań na Zacyrcyk, to mi świat wesoły :| Metrum 2/4, tempo szybkie. Tancerze w dowolnej liczbie par, w ujęciu wzajemnym prawymi lub lewymi rękami w pasie albo w ujęciu okrągłym za ramiona, tańczą krokiem obyrtanym zw. kulawym lub podpieranym w rytmie ósemkowym, dowolnie zmieniając kierunek obrotów. Tancerki które nie miały pary, łączyły się w kółeczko w ujęciu skrzyżowanych rąk za plecami tzw. koszyczek i tańczyły same. Taniec był przerywany przez tancerza, który chciał zaśpiewać przed muzyką i po śpiewie uczestnicy zabawy powracali do tańca. (zobacz zapis w Leksykonie, na s. 154, 309, 317).
SZTAJEREK - taniec pojedynczej pary, tańczony także przez wiele par, które kolejno włączają się do tańca. Ma on swoje przyśpiewki wykonywane kolejno przez tancerza, tancerkę i następnego tancerza, bez towarzyszenia muzyki. Druga część przyśpiewki powtarzana jest przez grupę tancerzy, oczekujących na włączenie się do tańca. Para w ujęciu zamkniętym (ręce kierunkowe złączone dłońmi oparte na lewym biodrze tancerza) staje w dowolnym miejscu izby lub na linii koła; tancerz przodem, a tancerka tyłem do I kierunku. Metrum: 3/4 tempo umiarkowane. Melodia i taniec mają dwie części i kilka figur. Druga część tańca zawsze tańczona jest w następujący sposób: dwa akcentowane kroki w miejscu lekko w prawo z wytrzymaniem (od prawej nogi tancerz, tancerka od lewej) + dwa akcentowane kroki lekko w lewo z wytrzymaniem (tancerz od lewej nogi, tancerka od prawej) + dwa kroki walca w pełnym obrocie w ruchu postępowym w I kierunku. Ten 4-taktowy motyw taneczny powtarza się cztery razy i stanowi drugą część tańca. Pierwszą przyśpiewkę śpiewa tancerz i tańczy ze swoją partnerką 2 część tańca. Drugą przyśpiewkę śpiewa tancerka i teraz tańczą dwie pary. Trzecią przyśpiewkę śpiewa inny tancerz i tańczą drugą część w trzy pary. Muzyka gra melodię od początku: Figura 1. - do 1 cz. tańca włączają się wszystkie pary, tańcząc po linii koła walca + 2- cz. jak wyżej. Fig. 2 – wszystkie pary tańczą trzy kroki akcentowane z dosuwaniem drugiej nogi na „trzy” + podwójny przytup w stronę do środka koła, na zewnątrz i znów do środka + 2 część - jak wyżej. Fig. 3. - para za parą, lekki bieg w rytmie ćwierćnut (9 kroków) po linii koła w I kierunku + potrójny przytup (tancerz przodem, tancerka tyłem) + te same kroki w II kierunku + te same kroki w I kierunku + 2 cz. tańca. Fig. 4. - pary tańczą takimi samymi krokami - jak w fig. 2, ale po linii koła w I, II i I kier., + 2 cz. tańca. Kończą taniec podwójnym przytupem.
KRZYŻAK - taniec zbiorowy w cztery pary, odtworzony na podstawie relacji informatorów; Tomasiak Bronisława, ur. w 1923 r., Długosz Emil, ur.1939 r., Gumulak Maria, ur. 1942 r. Wszyscy oni mówili, że tańczyli wolno i szybko, schodzili się do środka i cofali się, mijali się pod uniesionymi rękami krokiem biegu lub krokiem polki, schodzili się wszyscy do środka z którego przechodzili do następnego rogu, kreśląc swoimi przejściami ósemkę. Melodia ze zbioru Popradowa nuta, wyd. Stowarzyszenie Górali Nadpopradzkich, Piwniczna 2018. Metrum: 2/4, tempo umiarkowane, w 2 cz. nieco szybsze. Taniec jest dwuczęściowy. Fig. 1, cz.1. po przekątnej kolejno po 2 pary podchodzą do siebie, kłaniają się i cofają. Pary stojące na rogach wyk. w miejscu pełny obrót. Cz. 2, - wszystkie pary razem 4 krokami polki podchodzą do środka, następnie w prawo do następnego rogu i znowu do środka i następnego rogu, aż dojdą na swoje początkowe miejsce. Fig. 2, cz. 1. równocześnie pary krokiem chodu przemieszczają się linią ósemkowa i z każdą napotkaną parą mijają się pod „bramką”. Cz. 2, - wszystkie pary 3 krokami polki podchodzą do środka + przytup z półobrotem + powrót na swoje miejsce. Powtarzają ten motyw jeszcze raz. Fig. 3, cz. 1. - pary przechodzą po przekątnej pod bramkami do przeciwnego rogu i wracają na swoje miejsce. Cz.2, krokiem polki, obrotami w prawo i w lewo tańczą po linii koła w I kierunku. Podwójnym przytupem kończą taniec.
Michalina Wojtas
Informatorzy:
1. Edward Grucela – własne badania terenowe i wywiady z informatorami tańców.
2. Maroa Grucela – przydomek Fryśno Marysia ur.. 06.07. 1897 r. zam. w przysiółku Równia.
3. Józef Kulig – przydomek Madej, ur. 18.03.1913 r. zam. w Młodowie – skrzypek.
4. Tadeusz Maślanka – przydomek Kytuś, ur. 24.01.1927 r. zam. Zaczerczyk – skrzypek i basista.
5. Jan Kopyciński – ur. 13.12.1914 r. ze Śmigłowskich – śpiewak i tancerz.
6. Władysław Skalniak – ur. 22.12.1905 r. zam. Kąciny pod Podbukowcem.
Bibliografia:
1. Kolory Nadpopradzia – Regionalizm w Piwnicznej, praca zbiorowa pod red. Aleksandry Szurmiak-Boguckiej, Michaliny Wojtas, Piwniczna-Zdrój 2011.
2. Grażyna W. Dąbrowska, Taniec w polskiej tradycji – Leksykon, wyd. PTECH – Muza SA, Warszawa 2005/2006.
3. Taśmy video z archiwum Małopolskiego Centrum Kultury SOKÓŁ, nr 093/ 87, 072/86, 196/92, 208 i 224/93, 237/86, 286/95, 310/96, oraz własne nagrania video E. Gruceli.
